Door bovenstaande benaming verstaat men voor ons bestek de zandige gronden, welke op eene zeer aanmerkelijke diepte worden aangetroffen: dien grond, ter verduidelijking, waarin men te dezer plaatse de wel aantreft. De beteekenis nu van het woord Diluvium is vloedvorming, en als van zelve komt men dus tot de gevolgtrekking, [5]dat die thans onderaardsche zandlaag eenmaal ten bodem verstrekte aan eene ontzaggelijk groote watermassa.

Ook de heer Staring spreekt in zijn »Bodem van Nederland” van den niet te miskennen oorsprong der tot het diluvium behoorende gronden uit water. In alle gevallen dus, was het diluvium eenmaal onder het water bedolven, en zijn er reeds tal van eeuwen sedert zijne vorming verloopen. In dit tijdperk ontstonden door verschillende oorzaken vele golvingen in den bodem, zoodat de oppervlakte een zeer ongelijk aanzien verkreeg. Veronderstel, dat men de alluviale of later gevormde lagen onzer plaats eens kon verwijderen en het diluvium alzoo ontbloot werd, men zou die onregelmatigheid dadelijk bemerken, en het zou zich als ’t ware gelijk eene zandzee met monsterachtige baren aan ons vertoonen. Voorts kwam men hoogst waarschijnlijk tot de overtuiging, dat die bodemgolving zich in eene N.O. en Z.W. rigting uitstrekt, en bepaald zag men, dat zijne oppervlakkige bestanddeelen uit blaauw—soms echter ook uit rood zand bestonden. Alligt vond men ook hier en daar een boomstam in den grond uitstekende.

Bewijzen voor de onregelmatigheid dezes diluviums kan men vinden in de putboringen, hier en elders, in Oudewater’s omtrek gedaan. Hier toch was de wel (die, gelijk nu bekend is, zich in genoemde formatie bevindt) omstreeks 9,50 Ned. el, op andere plaatsen ongeveer 10, 15, ja zelfs 25 Ned. ellen van den beganen grond verwijderd.

De meening van sommigen—inzonderheid van werklieden die nu en dan met het maken van waterputten belast worden—dat de wellen met aderen, als de takken eens booms, door den grond loopen vervalt dus, nu wij weten, dat de plaats waar de wel wordt aangetroffen, zich op ongelijke diepte bevindt. [6]

Gemiddeld bekwam men welwater:

In deszelfs omtrek, als in:

Williskop en		op»omstreeks»	11,—	Ned.»el.»
Snelrewaard
Hekendorp en		op»omstreeks»	9,50	Ned.»el.»
Roozendaal
Papekop,		op»omstreeks»	7,75	Ned.»el.»
Hoenkoop,
Ruigeweide en
Linschoten1

Omtrent Papekop strookt dit ook vrij goed met het onderzoek van laatstgenoemden ervaren geoloog: „Er zijn aldus geene redenen—zegt hij, na over de boorputten van Gouda en Leiden gesproken te hebben—die niet mogen doen aannemen, dat in Zuid-Holland, op eene geringe diepte onder de alluviale klei en het lage veen het diluvium begint, en dat dit het zand is, hetwelk bij Utrecht op 2 el diepte wordt aangetroffen, bij Woerden op gelijke diepte, en ook, welligt in een voormaligen uitgeschuurden tak van den Rijn op 7 el; bij het station Papekop regelmatig op deze diepte; bij Gouda op 9 tot 12 el, en bij Rotterdam waar de Rijnspoorweg tegen den zeedijk oploopt, op 14,5 el onder de oppervlakte. Grondboringen langs deze rigting hebben zulks aan het licht gebragt.”2

Op een paar plaatsen evenwel hoorden wij van eene eenigzins meer aanmerkelijke diluviale diepte gewagen, dan die welke wij als gemiddeld opgaven; wij bedoelen [7]bij het begin van Hoenkoop en Williskop. Om pompwater te verkrijgen moest men op eerstgenoemde plaats tot ruim 17 el boren, en ruim op 18,5 Ned. el bekwam men op de laatste welwater, hoewel van een onaangenamen smaak. Nog eenigen tijd heeft men daarna, wel is waar, doorgeboord; doch steeds even walgelijk vocht bekomende, heeft men thans den arbeid tot het verkrijgen van goed smakend drinkwater gestaakt. Zelfs schijnt het, dat men nog niet eens tot het eigenlijke diluvium was doorgedrongen, dewijl het bekomen water zijdelings aangestuwd werd; hetwelk men, naar ons werd medegedeeld, nog tijdig genoeg bemerkte om, gelijk men vreesde, te verhoeden dat het huis ondermijnd werd, daar de aandrang, van de zijde van het gebouw komende, tevens ook het zand medevoerde, waarop het gefondeerd zou zijn. Bij de boring bekwam men voornamelijk veen, derrie en ijzeroer, alsook boomstronken en schelpen.

De punten waarop deze twee putten geboord zijn, liggen hemelsbreedte circa ¼ uur gaans in N.O. en Z.W. rigting van elkander verwijderd, en al zoo vindt men hier, dunkt ons, op eene treffende wijze de diluviale bodemgolving, waarvan gehandeld is, bewaarheid.

Gaan wij thans over latere vormingen te behandelen, n.l. die van het:

In het kort dient nu eerst vermeld te worden, welke gronden men bij het pompen maken gewoonlijk aantreft.

Reeds is gezegd, dat de bouw- of bovengrond in Oudewater [8]uit klei bestaat. Deze kleilaag strekt zich alhier gewoonlijk tot op omstreeks 3,10 Ned. el in den grond uit, doch is meestal met eene meerdere of mindere hoeveelheid kalk en steenpuin, scherven van potten, enz. vermengd.

Zoodanigen met steen vermengden grond noemen de geleerden: »Steigeraarde.”

De klei, die in deze steigeraarde voorkomt, zouden zij »rivier- of zeebezinking” heeten.

Buiten de stad worden puin en scherven niet zoo menigvuldig, en over het algemeen ook niet zoo diep aangetroffen. Het waarom geven wij eenige bladzijden later.

In of onder deze bovenste aardlaag treft men dikwijls nog iets aan, dat niet over het hoofd mag worden gezien. Wij bedoelen die talrijke overblijfsels van boomen, welke door de geologen met den naam van kien- of grondhout worden aangeduid.

Wanneer men nu tot hiertoe gegraven heeft, wordt dit verder belet of ten minste moeijelijk gemaakt door het zoogenaamde »zakwater”. De spade heeft hare dienst gedaan, en men moet—wil men den bodem tot op de wel doorboren—zijne toevlugt nemen tot andere werktuigen; alhier gebruikt men daarvoor gewoonlijk de zoogenaamde aardboor.

De eerste grondstof, die men hiermede opboort, is doorgaans rood zand, veelal ook turfgrond en derrie, welke beide laatsten de aardkundigen met den naam van laag veen zouden bestempelen.

Niet zelden overigens ontmoet men ook ijzerachtige zelfstandigheden, die in de geleerde wereld als Oerbanken of IJzeroer bekend zijn en zoowel in alluvium als diluvium aangetroffen worden.

Alligt zal men begrijpen dat al deze alluviale vormingen [9]zoowel op ongelijke diepte als breedte in den grond aanwezig zijn.

Is nu de boor door dit alles heen gedrongen, dan komt zij op rood, meest altijd echter op blaauw zand, en hierin is het, dat men zeker kan zijn de wel aan te treffen; geen wonder ook: de alluviale gronden zijn doorboord; het werktuig is tot het diluvium doorgedrongen!

In de Oudewatersche Peperstraat brak zoodanig werktuig—naar men meent, op een stuk hout—ter diepte van omstreeks 20,70 Ned. el, ’twelk echter niet belettede, dat de pomp genoegzaam water aanvoert. Alzoo was de boor toch bepaald tot het diluvium doorgedrongen. En wat haar breken betreft, naar de werklieden gissen op hout, zoo meenen wij hen in die veronderstelling te mogen versterken, daar wij ergens in Staring’s voortreffelijken »Bodem van Nederland” lazen, dat, bij diluvialen vloed, waarschijnlijk boomstammen van elders zullen zijn aangevoerd, die zich in onzen bodem vast woelden.

Voorts onderrigtte men ons, dat men in de Roodstraat circa 25, en op het Roodzand3 eindelijk, plus minus 12,50 ellen diepte moest hebben, voordat men het genoegzaam rekende om er met goed gevolg de pomp op te plaatsen.

»Welwater, uit een roodzandigen bodem ontspruitende, is het smakelijkst om te drinken”, en »hoe zwaarder grond, hoe eerder welwater”, zijn bekende zaken, die van de praktische kennis van den werkman getuigen.

Dit, geachte lezer! is eene beknopte schets van het Oudewatersche alluvium;—doch, hoe zijn deze gronden gevormd? welke natuurkrachten en wetten hebben hen daargesteld? Ziedaar twee vragen omtrent hare geschiedenis, die wij zoo duidelijk en beknopt mogelijk zullen trachten te verklaren. [10]

Dadelijk heeft men een algemeen denkbeeld van het »Alluvium”, indien men de beteekenis des woords zelve kent. Alluvium toch wil niets anders zeggen, dan: land, ontstaan door bezinking en aanslibbing. Daar echter die naam een weinig onvolkomen is, zijnde niet al de te behandelen gronden gevormd op de wijze als dat woord uitdrukt—gelijk nader blijken zal—moet men alzoo onder dit woord deels wezenlijken naam, deels kunstterm verstaan.

Gelijk men bij de beschrijving der putboringen heeft gezien, dienen wij dus te behandelen de:

• Bouw- of Bovengrond.
• Steigeraarde.
• Rivierbezinking.
• Zeebezinking.
• Kien of grondhout.
• Zakwater.
• Rood zand.
• Veen.
• Derrie.
• IJzeroer;

dat alles tot het alluvium teruggebragt kan worden.

Wij verlieten ons diluvium nog gedeeltelijk in het water bedolven.

Langzamerhand evenwel, naar mate er meer grond werd aangevoerd, verrezen de landen uit het water. Eerst werden de hooge diluviale golfruggen ontbloot, en het water bleef op de diepste plaatsen, onder anderen in ’t begin van Williskop het langst gespaard.

Op den bodem en in het water begonnen zich planten te ontwikkelen, en vooral waren het de zoomen der wateren, welke door hunne vochtige gesteldheid dien plantengroei begunstigden, spoedig waren dan ook water en aarde in een weelderig plantenkleed gehuld! [11]

Jaarlijks stierven vele dezer planten af, ontbonden zich, en—de stoffen dezer ontbinding legden den grondslag aan de later gevormde of alluviale gronden. Dit brengt ons van zelve tot het behandelen des alluviums; beginnen we met het:

De vorming van veen, derrie, ijzeroer, enz. gaat steeds haren gang. Reeds voorlang zijn duizenden planten van een kort bestaan en los weefsel, vervangen door een aantal krachtige boomsoorten, in zulk eene menigte bij elkander staande, dat zij den naam van „woudreuzen” ten volle waardig zijn.

Alomme doorkruisen talrijke rivieren ons land, en de schoone Europesche rivier de Rijn, door onzen Borger „de grootvorst van Europa’s stroomen” genoemd, splitst zich [19]in verschillende armen, als wilde hij de geheele landstreek in eenen vruchtbaren beemd herscheppen. Ook de Hollandsche IJssel was een tak des statigen Rijns; ook deze omtrek deelde dus in het voorregt, zijne met allervruchtbaarste slib bezwangerde wateren, over zijne bedding te laten heenvlieten.

Ofschoon hij—de IJssel—nu van tijd tot tijd deze zijne bedding eenigzins verlegt—want alle rivieren deden dit—blijft hij zijne rigting toch door deze streek houden, en de loop bijna dezelfde.

Men wete echter, dat de rivierstroom toen niet zoo snel voortschoof als tegenwoordig: de boschrijke gesteldheid dezer streek, waardoor hij zich doortogt baande, was daarvoor groote hindernisse.

Zacht alzoo, stuwde de IJssel zijne wateren door woud en beemden en over veengrond immer voorwaarts, tot in den breeden schoot des woelenden oceaans. De slib waarmede de vloed beladen was, bleef op, of langs struiken en boomen hangen en vestigde zich goeddeels, gehoorzaam aan de wetten der zwaartekracht, op zijne bedding: deze slibtoevoer of dit kleibezakken is de rivierbezinking.

Weldra was dan ook geheel deze streek met eene breede streep klei doorweven, zeer afstekende bij den veengrond, waarop zij zich gevestigd had en die haar omringde.

Immer hield deze nieuwe alluviale vorming aan; ja met zulke snelheid ging de opeenstapeling van rivierslib op rivierslib voort, dat zij zich spoedig tot op eene aanmerkelijke dikte had nedergelegd. Hierdoor ontstond land, dat men met den naam van Waardland, of ook wel kortweg met dien van Waard bestempelde. Dit woord is verwant met ons tegenwoordig werkwoord worden, zoodat men door waard gerustelijk aangeslibt, of geworden land kan verstaan. [20]

De Uiterwaarden langs den IJssel gelegen, herinneren nog aan dezen naam. In Oudewater nu was,—te oordeelen naar de zich soms 3,10 Ned. el in den grond bevindende kleilaag—dat landworden reeds vroeg begonnen. De bewoners, die zich hier gevestigd hadden, bemerkten dit, en ziende, dat—niettegenstaande er reeds vele plekken waren, die bij gewone vloeden niet meer aan overstroomen onderworpen waren—er toch nog steeds nieuwe of jonge waarden gevormd werden, noemden zij daarom de plaats hunner vestiging—om ons van de tegenwoordige spelling der taal te bedienen—Oude Waarden. Hoogstwaarschijnlijk sprak men den naam dezer plaats naderhand Oudewaerten uit, doorliep vervolgens den overgang Oudewaeter, en behield daarna zijnen tegenwoordigen naam. En zie hier den

Hoewel men niet van ons zal vergen, eene uitgebreide mythologie van ons land te leveren—wijl deze bereids bij onderscheidene auteurs bestaat en ons bestek daarvoor ook te beperkt is—zoo moeten wij echter, om in het vervolg dikwijls niet onverstaanbaar te worden, in de eerste plaats vooral den in de mythologie oningewijde opmerken, dat zij voornamelijk verdeeld wordt in drie [41]soorten: de Oostersche-, de Westersche- en de Noordsche mythologie.

Dan moeten wij zeggen, dat, ofschoon men bij alle deze, vele gronddenkbeelden aantreft, die onderling veel overeenkomst met elkander hebben, zij toch eveneens bij vergelijking een aantal punten van verschil aanbieden.

En dit laat zich immers zeer gemakkelijk begrijpen. Zal het heidendom in het zuidelijk Europa en in Azië, dat ook eene natuurdienst had, zich in hun zonnig klimaat, onder den wolkeloozen hemel, waar andere planten en boomen tierden, zich geen veel weelderiger natuurvergoding hebben voorgesteld dan de »wilde” in Scandinavië1 en IJsland, levende in eene geheel andere omgeving. Toch, al gewerd ons de Noordsche of Odinische mythologie uit het koudere klimaat, zoo was zij toch geenszins zonder dichterlijken gloed, zeker neen: daar uit het Noorden kwam zij tot ons, die natuurdienst, dat mythenstelsel, niet alleen in legenden, schoone overleveringen en heldensagen, maar ook in oorkonden, geschreven in de zoogenaamde Norraena taal. Deze waren het echter nog niet alleen die ons der N. volkeren mythologie deden kennen: ook de twee edda’s verspreidden daarover veel licht2, en onbetwistbaar is het, dat de mythologie van dit land niet slechts het meest der Noordsche nabij komt, maar ook dikwijls de grootste overeenkomst daarmede aanbiedt: en geen wonder, ons land werd gedeeltelijk uit het Noorden bevolkt. Van daar ontleenden wij dus ook gedeeltelijk taal, wetten en heidensche eerdienst.

Bij die Noordsche volkeren nu, die een magt van goden en godinnen hadden, was Odin de oppergod, en Frigga [42]zijne gemalin, en van deze twee, zegt de heer Budding, stamt bijna geheel het asen- of godenstelsel af, wier leven en bedrijf in het hemelsche Asgard, wier invloed op Midgard (de aarde) en wier togten naar de onderwereld de edda-liederen dikwijls met zulke krachtige liederen afmalen.3

Hoe groot de magt echter was die Odin bezat, stond hij evenwel onder de beschikking der Nornen of schikgodinnen.4 Dit bewijst de Baldur’s mythe en de professie der Völa van het Noorden. »Die voorspelling”, aldus vervolgt Budding, »betreft den dood van Baldur (een zoon van Odin) en geeft aan de geheele N. Godenleer behalve een behagelijk weemoedigen tint, ook eene bepaalde rigting aan alle bedrijven en heldenfeiten van het asenleven in Asgard.”

Ten volle zijn wij het met genoemden oudheidkundige eens, en wij kunnen dan ook niet aan de heidensche feesten beginnen, tenzij de vriendelijke lezer iets nader omtrent den dood van den »goeden Baldur” is ingelicht. »In het Dietsch heidendom”, zegt Mr. P. Blommaert,5 schijnt een dualismus ten gronde te liggen, hetwelk men schier in alle trappen van deszelfs natuurleer aantreft. Zoo staan Mispelheim6 en Nevelheim tegenover elkander, en door derzelver wederzijdsche werkingen, stichtten zij de wereld en het leven. In eene mindere schaal kan men deze gedachte vervolgen in de tegenstellingen van het licht tegen de duisternis, den dag tegen den nacht, den zomer tegen den winter, welke in eeuwige wisseling en als het ware in gedurigen strijd voortrollen. Dit natuurverschijnsel werd bij de Scandinaven door de schoone mythe van Haudur en Baldur voorgesteld. [43]

»Haudur en Baldur zijn Wodan’s zonen. Baldur wordt de goede bijgenaemd; hij is zoo schoon en rijzig dat hij glanst.

»Haudur is dof van kleur en blind7, doch geweldig sterk. Hij was het, die zonder erg den doodelyken pyl op Baldur afschoot en zyns broeders onschuldige moorder werd. Zoo wordt zyn dood in de edda verhaelt.

»Baldur de goede droomde, dat zyn leven in gevaer was. Daer hy dit den Asen bekend maekte, hielden zy daerover raed, en er werd besloten, Baldur tegen alle mogelyk gevaer te verzekeren. Frig nam gevolgelyk den eed af aen het vuer, water, yzer, aen allerlei metalen, steenen, aen de aerde, boomen, ziekten, dieren, vogelen, vergiftige slangen, dat zij hem niet zouden schaden. Als dit gedaen was en aen allen bekend gemaekt, verheugden de Asen zich daerover, zoodat zij Baldur vooraen in de vergadering stelden; eenigen schoten naer hem, anderen hieuwen op hem, anderen wierpen met steenen, en wat zy ook deden, hy had daer geene schade van. Daer Loki8 dit zag, verdroot dit hem hevig; hy begaf zich onder de gedaente eener oude vrouw naer Fensal bij Frig. Die vrouw vroeg aen Frig, of zij wist wat de Asen in hunne vergadering voor hadden. Zij antwoordde: »allen schieten naar Baldur zonder hem te deeren,” er bij voegende: »ja, wapens en boomen zullen hem niet hinderen, ik heb ze allen den eed afgenomen.” Dan vroeg de vrouw: »hebt gij alle mogelijke dingen bezworen, dat zij hem niet kunnen beleedigen?” Frig antwoordde: »er wast een kleine jonge boom ten westen van Walhal9, [44]met name Misteltein (mistel, marentak, viscum) die mij te jong scheen om in eede genomen te worden.” Daerop ging de vrouw heen. Loki trok nu den misteltein uit en ging daermede ter vergadering. Haudur, die blind was, stond aan het uiterste des kreits. Nu sprak Loki hem aen, en vroeg hoe het kwam dat hij niet op Baldur schoot. »Vooreerst,” zeide hij, »kan ik hem niet zien, en ten tweede heb ik geen wapen.”—»Ik zal u toonen waer hij staet, en schiet dan op hem met deze roede.”—Haudur nam Misteltein en schoot naer Loki’s aanwijzing op Baldur. Het schot doorboorde den goede die dood ter aerde viel. Dit is het allergrootst ongeluk, dat goden en menschen ooit te lijden hadden. De verslagenheid onder de Asen was groot, en de diep bedroefde Frig zijne moeder, bood hare gunst aen dengene, die Baldur kon verlossen. Hermoder de snelle trok daerheen, maer vruchteloos was zijne poging.”

En nu, geachte lezers! wat dunkt u van deze schoone mythe? kon de strijd tusschen dag en nacht, zomer en winter meer schilderachtig worden voorgesteld dan daar?

En thans dan, na deze mededeeling kunnen wij een aanvang maken met de beschrijving der feesten, waarin overal de gloor van dezen strijd doorstraalt.

Het zal nu wel niemand meer verwonderen, dat ons heidensch voorgeslacht den tijd niet bij jaren afbakende, zooals wij dit doen; zij deden dit in betrekking tot den stand der zon bij zomer en winter, en telden bij nachten, als slaande dit alles op den dood van hunnen beminden Baldur.

In den langsten nacht, bij hen moedernacht genaamd, dan, wanneer de zonne keerde en de strijd tusschen licht en duisternisse op nieuw aanving en zij dachten, dat deze schoone hemelbol weder op nieuw voor hen geboren werd, dan ook jubelde men, vierde feest, en slagtte [45]een ever, dan hadden zij hun midwinterfeest10, en smaakte men gedurende twaalf dagen ongekende feestvreugde: dan ging hun jaar in.11

Zeer vele schrijvers en mannen van groote geleerdheid beschouwen het als zeer opmerkelijk, dat vele landhuren bij onze landbouwers op Midwinter verschijnen: ook dan gaat voor hen in zeker opzigt weder een nieuw jaar in.

Niet onwaarschijnlijk is dat van mythologischen oorsprong, en daar ook vele oude stukken in ons bezit zijn van landerijen, om Oudewater gelegen12, wier huur ook om dezen tijd: »sonnendaegh nae St.Martensdagh in den wynter” verschijnt, zoo zijn wij zeer geneigd aan te nemen, dat ook hier de mythologische jaaringang daarin een spoor naliet.

Daarna treedt onze

De eerste lettergreep schijnt zeer waarschijnlijk te duiden op den eenen of anderen aas of god der heidenen. De daarvoor geplaatste h toch kan niemand verwonderen, die weet, dat het bij de ouden reeds zeer natuurlijk was, dat deze aspiratie gebruikt werd voor eene klinkletter, en in tegenovergestelden zin, dikwijls waar die letter voor een woord voegde, werd weggelaten. Menigwerf was deze uitspraak de oorzaak tot spotternij:

In plaats dat men dit echter als eene beleediging moest beschouwen, mogt men liever, bijna zeggen wij trotsch zijn op die beschimping: het is immers een bewijs voor de oude bewoning huns oords, een overblijfsel van het taaleigen hunner vaderen.

Deze zelfde verwisseling had ook te Oudewater plaats, na te gaan in de spraak van eenige oude bewoners dezer plaats, die nog dikwijls zeer groote moeite aanwenden, hun aard hierin te verloochenen.

Ziet zoo schijnt dus Aas veranderd te zijn in Haas.

Trecht was een overtogt over een water1, en zoo ziet men, dat Haastrecht weleer, veelligt een trecht was [74]aan den IJssel, waar de een of andere aas (haas of god) vereerd werd.

Hetgeen over deze aspiratie is gezegd, is ook van toepassing, op de bijna twee uren van Oudewater liggende boerenbuurt

Hebt gij, geachte lezer, nooit opgemerkt dat het landvolk de aa- dikwijls met de ee-klank verwisselt? Hebt gij hen nooit hooren spreken, van eene veerkoe en van leeg water, in plaats van eene vaarkoe en van laag water? Welnu, hier mag gerust gezegd worden: wat nu is, was reeds toen; ook hier dus, schijnt Heeswijk, Haaswijk, Aaswijk en met dit de herinnering als in Haastrecht aan den een of anderen god.

Buddingh zegt: de verhooging van Ass, Ase met de aspiratie tot Hase, Hasse is even natuurlijk als de verzachting of verscherping tot Es, ese, esch, en de overgang van hase in hese, hees, enz.

Zekere landen tusschen Oudewater en Montfoort, de Es-kampen genaamd, krijgen hierdoor ook eene zeer oude beteekenis.

Dat overigens Heeswijk van vóórchristelijke dagteekening is of kan zijn, blijkt uit zijn hoogen kleibodem, die vroeg bewoonbaar was, en uit de verklaring van laatstgenoemden mytholoog, dat Looen en beeken zoowel als wouden, bergen, terpen, wijken en hoven aan de Asen kunnen zijn toegewijd geweest.

Wijk is echter meer geologisch. Men bewoonde, zoo als men weet, terpen of hoogten, hierop verzamelde men zich meer bepaald in wijken (vici), en hiervoor bood Heeswijk zich aan, gelijk straks werd aangetoond. Mastwijk, Bulwijk, Cromwijk en Vlooswijk, die allen in den omtrek liggen, houden wij insgelijks vici te zijn. [75]

Had men veel zoodanige wijken en terpen bij elkander, zegt Buddingh, bladz. 8, »dan maakte dit bij de oude germanen eene gooi, go, dat is land of landschap.

In dezer voege Buddingh. ZEd. veroorlove mij echter hem op te merken, dat in deze environs liggen, zooals uit eene oude omslagtige kaart bleek, in Barboswaarder een Goy, in Rapijnen bij Linschoten een Goy en in de buurt Kattenbroek niet minder dan drie Goyen. Niet dat wij de vertaling Goy voor landschap verwerpen, zoo komt zij ons—indien deze allen van dien tijd zijn—toch wat duister voor, omdat in zoodanig kort bestek zoo vele Goyen worden aangetroffen, en die toch kwalijk allen, eene vereeniging van wijken en terpen zullen geweest zijn.

Wat kan

beteekenen? Hierover is regtstreeks en zijdelings veel gegist; zoo doet Rademaker (Kabinet van Nederlandsche en Cleefsche Oudheden) de volgende voorslagen:

Zou het woord Montfoort, zoo veel kunnen beteekenen als mons fortis—sterke Burg? of moet het voor eene zamenvoeging gehouden worden van Mont en forde, omdat hier de IJssel welligt vroeger zeer ondiep en waadbaar is geweest, nademaal forde en vorde voor eene ondiepte kan gehouden worden, volgens de aanteekeningen van den oudheidkundigen H. van Heusden? Onwaarschijnlijk, antwoorden wij. Wat is dan hier Mond? In verouderde woorden eertijds zoo als nog bij de Duitschers maan beteekenende, zal dit dan welligt zinspelen op de vereering der maan in het heidendom. Ook Buddingh is van gis, dat vele mondplaatsen op maanvereering zien. Zie slechts. Evenwel schijnt het, zegt hij, dat de maan onder verschillende namen bij de meer Germaansche dan Scandinavische [76]volkeren onder de namen mond, enz. is vereerd geworden.

En foort zou volgens een geleerd schrijver zoo veel kunnen beteekenen als: overgang over een water.

De verklaring van het woord Montfoort zou alzoo zijn: overgang over een water (de IJssel) bij eene plaats waar de maan vereerd werd.

is de naam eener boerenbuurt, ruim een uur van Oudewater. Meergenoemde schrijver gist, dat de meeste horstplaatsen welke hij synoniem met Rosplaatsen wil zien, hun naam zouden hebben van de heilige rossen of paarden uit het heidendom, die daar op algemeene kosten werden onderhouden. Zoo noemt hij o. a. Brinkhorst, Lijnhorst.

Dit stemmen wij niet gereedelijk toe. Veel eerder hellen wij over tot de uitlegging van horst voor een klein bosch.

Wulverhorst kan alzoo een bosch geweest zijn, waarin zich wolven ophielden. Deze laatste waren toch vroeger in Nederland niet zeldzaam.

Het boven aangehaalde Lijnhorst is echter meer opmerkelijk, als dit vergeleken wordt bij Wulverhorst, en wij daarbij nagaan, dat

daarbij ligt. Horst en Lijn of Lin schijnen dus ook hier eenigzins verwant.

Wat beteekent echter Lin? Toetsen wij dit aan de Mythologie. De godin Freija had hare gezellinnen: Lina was er eene van. Deze was zeer zacht van inborst, »zij was de vriendelijke troosteresse des menschdoms, die de [77]menschen beschermt voor onheil en den lijdenden de tranen afkust.”2 Bij de Saxers was zij bekend onder den naam van Hlijn, Linia, Lin.

De opvatting juist zijnde (waaraan wij niet twijfelen), dat de gezellin van Freja, Lin, in Linschoten een spoor harer vereering naliet, had zij, de geliefde begunstigster der jagt als zij was, ook alligt eene plaats, waar men ter harer eer schoot, schoten deed, en dit zou alsdan ook licht over de laatste lettergrepen van Linschoten verspreiden.

Zoo werd dan de maan (mond) te Montfoort, en Linia te Linschoten vereerd.

Liet Linia, die de lijdenden zoo verzorgde, ook nog niet in den naam Zorglijn—naam op het hek van een weiland bij deze plaats—een spoor harer vereering na?

Bij het bespreken van de buurt Wulverhorst verwierpen wij eenigzins de afleiding van Horst als eene plaats waar de rossen uit het heidendom zouden zijn onderhouden. Veeleer nemen wij dit aan omtrent Roozendaal, dat alsdan Ros- of Rossendaal zou genoemd zijn en gemakkelijk in Roozendaal kan zijn overgegaan.

Daarnaast, ligt naar Oudewater op:

Bij hooge watervloeden vlugtte men in vroeger tijden, toen rivieren en zeeën, nog door geene dijken geboeid, onbelemmerd daarheen stroomden, naar terpen en wieren, ook op bladz. 44 bij Buddingh Vliedbergen genaamd. Ook bij Oudewater hebben wij, zooals boven kan gezien worden, nog eene streek Vliet genaamd. Vroeger stond [78]daar een kasteel waarvan nog een bouwval staat, insgelijks Vliet genaamd. Doch dit alles bewijst nog niet, dat zulks een voorvaderlijke vliedberg was: het volgende echter meer. Werd de plaats waar thans het nieuwe huis te Vliet staat en wordt zij thans nog niet het hoogt genoemd? Wel is waar, is er nu van het hoogt weinig meer aanwezig en zal de landbouwer dit deels uit den weg geruimd hebben; voor ettelijke jaren echter was daar nog eene hoogte aanwezig. Bij het bouwen van het nieuwe huis te Vliet werd zij grootendeels weggegraven.

Hieruit ziet men ten eerste, dat hier de naam Vliet eene hoogte kan aanduiden, en ten tweede, dat, de oudheid dezer plaats in aanmerking genomen, hier alligt aan een voorvaderlijken Vliedberg kan gedacht worden. Dit zoo zijnde worden wij nog meer genoopt dit aan te nemen door het woord daal—dal—in Roozendaal, dat, zooals bekend is, daarnaast ligt. Denkt men aan dal, dan ontstaat daaruit noodwendig het denkbeeld aan eene hoogte. Welnu, deze is Vliet of het Hoogt. En wetende dat zoodanige plaatsen ook wieren werden genoemd, zoo kan ook Wierxoord bij Goejanverwellesluis eveneens daaraan herinneren.

De lettergreep cop, die als uitgang in zooveel plaatsnamen in den omtrek wordt aangetroffen, als daar zijn:

zinspeelt, dunkt ons, nergens dan op de veenlanden die met een cop, kop of einde in de kleilanden schieten. Deze afleiding laten wij echter gaarne voor eene betere glippen.

Is

ook eene verbastering van Locop, even als Japik die [79]is van Jacob? Dit laten wij ter beslissing der lezers over.

De uitgang in

allen om de stad gelegen, laat zich beter begrijpen: broek beteekent eenvoudig: waterachtig en drassig land. Van de aangrenzende boerenbuurt

zal wel geene verklaring van den naam noodig zijn. Het woord zelve zegt o. i. wat het is.

is een naam met welken wij reeds meermalen kennis maakten. De twee eerste lettergrepen van deze boerenbuurt duiden op watergeesten uit het heidendom, n.l. de nechsen: de n ging in h over,3 zoodat zulks Hechsendorp werd. Inderdaad, op eene oude kaart vonden wij Hekendorp aangeduid Hexendorp. Dorp, zagen wij, is gelijk terp of hoogte.

Ook de naam van het naburige

herinnert aan watergeesten. Bladz. 82 immers lezen wij bij Buddingh: »Men schijnt ook nog andere watergeesten te hebben gehad, doch die, zooals wij vermeenen, achter den algemeenen naam van Nikkers en Niksen wegschuilen, als de Bomme en Bommelo, de Pope en Popelo.” Grimm [80]kent de Bude (Butzman) den Popel, Popelman. Ook in Delft heeft men nog schuins over de Nikkersteeg de Popelsteeg. Popelendam herinnert ook alzoo aan een of meerdere waterbewoners.

Zoo als men uit bovenstaand motto ziet, had men in het heidendom heilige wouden en landerijen. In die bosschen dienden zij hunne goden, daarin werd zoo menig offer hen opgedragen, daarin werd somtijds de mensch, het grootste wezen der schepping, als zoen tusschen de asen en den mensch om het leven gebragt. Geen oningewijde stond het vrij, deze bosschen aan te raken, of zonder voorafgegane [81]overeenkomst zich het gebruik dier gronden te veroorloven.

Uit de geschiedenis der Batavieren is ons de naam bekend van het heilige bosch waarvan Tacitus spreekt. Van de Friezen weten wij insgelijks, dat bij hen zoodanige gewijde bosschen gevonden werden, want in 728 verwoestte men dezelve. Hunne ligging is evenwel nog niet opgespoord. Dikwijls was de omvang van zulk een tempelwoud verbazend groot en bevatte de, uitgenomen nog de priesterlijke woningen op zekeren afstand van den hoofdtempel, andere gewijde heiligdommen, welke het gemoed van den mensch tot de toenadering van de godheid moesten voorbereiden.

Deze tempelwouden dienden tot hetzelfde gebruik als anders de tempels zelve. Men slagtte er de offers, stortte er gebeden uit en hield er offermaaltijden. Ook werden er de bijzondere en algemeene feesten, de vierschaar en bijeenkomsten gehouden. Sommige dienden tot vrijplaatsen voor misdadigers en gevlugte slaven. Een voorname prachtige gewijde boom was de geliefkoosde verblijfplaats der godheid, die in een zoodanig woud vereerd werd. Iedere schennis er van, zelfs het afbreken van takken en de daaraan gepleegde misdrijven werd streng of met den dood gestraft.

Het altaar bestond uit een zwaar granietblok of rotssteen, rustende op den grond of op onderliggende steenen.

Het standbeeld der godheid was doorgaans van hout, en ruw bewerkt.1

De wouden waar zoodanige kerken stonden, zegt Blommaert, werden Paro, bearo (bar, beer) genoemd.

In het nabijgelegen Barwoutswaarder treft men, zoo als wij zien, bar aan.

Barwoutwaarder is aldus: woud waar eene heidensche [82]vereeringsplaats was op eene waard. Ziet, zoo vereenigen zich met elkander geologie en mythologie, zoo als ook in menigen plaatsnaam hiervoren bleek.

Wat is echter Schagen bij Linschoten en het Schakenbosch bij Oudewater? Het antwoord is zeer kort. Schagen, Schaken acht men te zijn afgeleid van sacrum.2 De vertaling van Schakenbosch (sacrum nemus) zou alsdan zijn

Het lust ons, nog iets over deze wouden uit te weiden.

Toen Claudius Civilis den opstand tegen de Romeinen bewerkte, vergaderde hij hen in een heilig bosch.

Men is het echter niet eens waar dat bosch gelegen heeft. Men gist op de drie plaatsen: 1^o. het Schaken- of Saksen- (sacrum, heilig) bosch bij Voorschoten; 2^o. het Nederikswoud (zuidwaarts van Nijmegen); 3^o. het Haagsche bosch als het grootste en meest beroemde en de plaats waar der Batavieren bondgenooten, de Kaninefaten, woonden, en in welker nabijheid men het eerst den aanval beproefde op de sterkten der Romeinen. Ook strekte dit woud zich uit tot Kennemerland, waar de overlevering nog leeft, dat Brinio op den huldiging-heuvel bij Heemskerk ten schilde werd geheven, alvorens hij met de Friezen Roomburg en het Praetorium ging bestoken. Dit laatste woud voor hetwelk zoo vele bewijzen pleiten wordt dan ook door de meeste schrijvers gehouden voor het heilig woud, waar Claudius Civilis den opstand bewerkte. Tot zoo ver de gissingen van Engelberts Gerrits. Doch nu de naam Schakenbosch bij Oudewater.

Geenszins betwisten wij aan het vorstelijk ’s Gravenhage of aan Voorschoten de eer, dat daar dat heilig [83]woud eertijds zijne trotsche kruin ten hemel stak; neen, doch onze meening is dat er of zeer vele heidensche heilige bosschen zullen geweest zijn, of dat in deze landen een uren uitgestrekt woud zal geweest zijn, en wel zoodanig dat het bosch bij de tegenwoordige residentieplaats, vereenigd met dat van Voorschoten, zich zal hebben uitgestrekt tot bij Oudewater, dat, naarmate het bosch bij de eene of andere plaats lag, het ook daarom verschillende namen droeg, en dat ook daarom zooveel uiteenloopende plaatsen hiervoor worden aangewezen. Niet dat wij beweren dat dit alles bosch was, ongetwijfeld was het hier en elders onderbroken door ledige vakken.

Dit is geene gissing op lossen grond. Indien wij toch hiervoren reeds zagen, dat het Haagsche bosch tot in Kennemerland zich uitstrekte,—indien wij weten dat het Schaken, door Blommaert alweder ook Merwede-bosch genaamd, in de elfde eeuw nog geheel de landstreek van Gorkum tot aan het zeestrand en (let wel) over den Rijn tot aan Haarlem zich uitstrekte,—dat Merula zegt, dat dit woud tot digt bij Haarlem van Leiden beginnende, zoo digt en donker was, dat men die twee plaatsen kon naderen door van boom tot boom te gaan zonder de aarde te raken, dan houden wij het er voor (zeer wel mogelijk dat wij dwalen) dat ons weinig bekend Schakerbosch een deel uitmaakte van dat waarvan reeds zoo veel en menigmaal is gesproken.

Hier nog bijgevoegd Schagen en Wulverhorst in de nabijheid, alsmede Barwoutswaarder, het zoo menigvuldig aantreffen van grondhout, zooals men bereids kan weten, het overgroot aantal plaatsnamen in deze aangewezen ruimte die verder nog aan Wouden herinneren, en ten slotte de stoute verklaring van Lud. Smids4, dat vroeger Suidholland, het Sticht van Utrecht en Rijnland enkel [84]bosch en meer waren, en het duistere van dat groot aantal heilige wouden nadert o. i. zijn einde.5

Ook bij het bestuderen der Mythologie kwam ons geene plaats voor, die zooveel overeenkomst met de plaats onzer beschrijving aanbood als ’s Gravenhage.

En nu, geachte lezer! wij beloofden in ons prospectus, u te zullen rondleiden door de wouden onzer voorvaderen, die hier eenmaal stonden, en gij hebt ons wel de eer willen aandoen, te zullen volgen. Lust het u thans? Dat zij ons dan beziele, de genius der verbeelding, die doet zien in het leven der volkeren, reeds lange verdwenen, en der landen, van gedaante verwisseld; dat zij ons voere over de wijde klove van vervlogene eeuwen en eeuwen tot in het heidensche tijdvak!

Zie! de dagvorstinne purpert het oosten en penseelt den omtrek met ligtrooden tint. De nevelen, die zoo even nog de landstreek met een valen sluijer omhingen, stijgen hemelwaarts; tallooze dauwdroppelen schitteren met ongewone pracht als zoo vele vreugdetranen bij het verdwijnen der duisternis. Zie, daar verliest zich het laatste dauwfloers, en baadt zich alles in eene zee van licht. Nu opent de malva ook heur blanke kelken; nu ook wademt ons de geur van meitak en vlierstruik tegen, gedragen wordende op den adem der frissche atmospheer; een heir van vogels kweelt en tjilpt en fluit: het is morgen.

In zulk een uur is het dan ook, dat de dichter zijne luite stemde en zijne muze hem toefluisterde:

En terwijl wij dan den indruk gevoelen van het plegtige uur, spoeden wij ons voort over de, door de natuur gevormde aangeslibte verhevenheden of waarden met wuivend riet begroeid, naar het voor ons liggende Schakenbosch.

Op onzen togt herwaarts, zouden wij ons kunnen ophouden, bij de voorvaderlijke woningen of liever hutten en hunne bewoners, die in dit vroege uur, reeds zooveel bedrijvigheid toonen, doch kiezen wij hiervoor liever een anderen tijd: nu een morgenuur daar in het woud. En al meer en meer het bosch naderende, dat zich zoo trotsch in de blaauwe lucht afsteekt, ontvliegt menig schuchter waterhoen de biezen, en menige rietvink hare jongen, schuilende in de wuivende rietstengels langs den breeden IJsselstroom, waarlangs wij gaan.

En zoo doorgaande, ontsluit zich voor ons oog een prachtig gezigt. Wij staan aan den voet van het woud, en daardoor baant zich de IJssel een weg.7 Een waterstroom [86]door een bosch, welk eene pracht! Wat teekenen zich die woudreuzen in het zeewaarts vlietende water! Zie, die losgespoelde boomen, vastgehaakt in den oever waarlangs het water zich nu eenigzins versneld een weg baant, die eik met ontbloote wortels en dan die kronkeling waar zich de rivierstroom heen wendt en aan ons oog onttrekt, die kirrende tortels daarboven, zwevende op hunne ranke wieken, en gij zegt in begeestering: Wat is God groot in de natuur.

Zoodanig woud moest het dan ook zijn, dat den Germaan deed huiveren van ontzag, waarin de beelden zijner godheden waren opgerigt en de kille altaarsteenen zoo dikwijls bepurperd werden door het slagten van onschuldige offers.

Zulk een stroom moest het zijn, waarin zijne magtige watergeesten woonden en zijne bekoorlijke nimphen.

Die dappere mannen, die zich met zwaard of speer en een uit teenen gevlochten schild met ongepantserde borst, waagden in de digte drommen van moordende vijanden: zij sidderden voor dat woud, omdat het de woonplaats was van dikwijls vertoornde goden, sprekende door het gekras van raven en gehinnik van paarden.

Doch, sidderen wij al niet voor de altaren, hunnen goden opgerigt, voor die priesters en de uitspraken der wigchelaarster, voor het gehinnik der rossen of het gekras van onheilspellende vogels, van welke laatste dit woud zoo dikwijls de klanken opvangt, dan gevoelen wij toch bij het binnentreden insgelijks gewaarwordingen die het zenuwstelsel aandoen, doen schokken en trillen bij dat indrukwekkende hetwelk de wouden in onze ziele overgieten. Zeker, het moet een met ijs omschorst gemoed zijn, dat hier niet beeft van ontzag, en knielt van eerbied voor den eenigen Maker van dit alles! [87]

Boven ons knoestige eiken met hunne breede en hooge takken, kruinen van blondgeschorste beuken, van ranke populieren wier bladen schuchter beven op de bladstelen, bemoste ruwe wilgentakken en fiere beuken, nooit door den mensch besnoeid, en dat alles in woeste wanorde een prachtig natuurdak vormende, in welks geheimzinnig, ruischend loover zoowel de kleine schildvink als de groote boschraaf nestelen, en door hetwelk de koesterende zonnestralen slechts nu en dan, als ware het eene gunst, mogen doortintelen en waarin dus de plegtige overeenstemming heerscht van een somber licht.

Niet zoo somber echter als voor eenige uren toen de zon nog niet speelde met de kabbelende IJsselgolven, want toen was het, dat onder het statig

Zoo is dat bladerenschild in-een gevlochten, en terwijl wij naar boven zien naar de schaarsche plekken waardoor het licht betooverend doorstraalt, verwart zich onze voet in de ranke winde, voortkruipende over den bemosten boschgrond en zich vervolgens vast slingerende om den krachtigen eik, van waar hij zijne bloemen toont, en stormen tart, als ware het, om ons te doen zien, dat als de zwakke bij den sterkere heul zoekt, het den laatste niet hindert en den zwakke doet leven, ten spijt van de stormen des maatschappelijken levens. [88]

En wij keeren terug van uit den heidenschen tempel, door het spichtig boschgras en over vochtig mos en ranke varens en wij haasten ons nu wij, zij het ook van ver, het brullen des woudstiers en het huilen van wolven vernemen, met wien welligt nu reeds eenige bewoners van dit oord in strijd zijn.

En den uitgang naderende van den trotschen natuurtempel, gewennen wij ons langzaam aan het strakkere licht daarbuiten, en de hutten vertoonen zich weder aan ons in al hare nederigheid, te nederiger bij het verheven gevoel dat het statige woud op ons maakte. Thans is het ons duidelijk dat zij niet binnen de enge muren eens steenen gebouws verzamelden maar in het woud dat het meest kan stemmen tot nadenken.

Doch ook bij het verlaten van het bosch zij het ons vergund in de werkelijkheid terug te treden. En de wouden zijn verdwenen en de IJssel is weder smal, en in plaats van het huilen van wolven hooren wij het vreedzaam klingen der schapenbellen, en wij zeggen in verwondering: verdwenen! verdwenen! En den herder vragende hoe dat kleine stuk bouwland genoemd wordt, zal hij u zeggen welligt: vriend, dat is het Schakenbosch; voor eenige jaren was het nog een griend. En wij zeggen dan stellig: stond daar nu het woud waar onze vaderen offerden? is dat nu het overblijfsel van het Schakenbosch?! En dan is het of de tijdgeest fluistert: vergankelijkheid!!! En wij herhalen in begeestering:

Had men dus hier een heilig bosch, dan laat het zich gemakkelijk begrijpen, dat er ook priesters moesten zijn of barden.

Waar nu woonden die? Treft men bij Oudewater daarvan nog een spoor aan?

Mone en Westendorp hebben het reeds aangetoond, dat de Friezen ook hunne hoven hadden.

In het werkje van den eerw. heer Ds. Heldring—Opsporing van Bataafsche en Romeinsche Oudheden, Legenden, enz.—worden wij met zeer vele hofplaatsen bekend gemaakt uit het bekoorlijke Gelderland, die, oudheidkundig beschouwd, de eene al interessanter zijn dan de andere. Meestal droegen zij onmiskenbare bewijzen van vroege bewoning, door het aanwezig zijn van heele en verbrokene oudheden.8 [90]

»Die tempelhoven,” zegt Buddingh, »waren tevens tempelwouden. Dat het hof van Wateringen vroeger door hoog geboomte omringd was, is mij bij herhaling verzekerd, en nog ligt de hofwoning in het woud, gelijk het geheele vriendelijke dorpje zelf even als het hof in het Schaker- of Sacrebosch tusschen geboomte verscholen is. Daar op die hoven dan woonden vermoedelijk, gelijk zulks ook in het noorden en in Friesland plaats had, de Batavische Barden of Priesterschaar.”

Wat eene schoone vergelijking weder: het schakenbosch daar, en het schakenbosch hier. Immers

een steenworp van Oudewater en ongeveer 15 minuten van het land liggende, dat tegenwoordig nog den naam Schakenbosch bewaart, maakte toen—kunnen wij haast met zekerheid zeggen—een deel uit van het heilige woud, vooral indien wij den korten afstand tusschen die twee plaatsen en het grondhout daartusschen gevonden in aanmerking nemen. Had het meerbekende schakenbosch bij Voorschoten dus eene hofplaats, ook dit had er eene. De letterverwisseling hoef voor hof kan toch, dunkt ons, geene verwondering baren als men weet, dat oo dikwijls oe geschreven werd.9 Papenhof of hoof zal dus Papenhoef zijn uitgesproken, welke uitspraak is behouden gebleven. Ook hier dus zal het [91]tempelwoud tempelhof geweest zijn en zullen de priesteren van het heidendom daar gewoond hebben.

Wat het vorenstaande Papen betreft, wel ver van deze meening meer ongeloofbaar te maken, voert zij eerder daar nog een bewijs voor aan. Bij de Christelijke prediking immers is alligt die plaats ook tot een christelijk einde ingerigt (langs het Papenhoef ligt de Kerkwetering) en werd alsdan het Papenhoef.10 Dit althans is zeker: de vereeringsplaatsen der heidenen gingen dikwijls tot die van het Christendom over.

Zeer treffend ligt in het oude Barwouts of Barboswaarder insgelijks een Hofwaarder; dat dit op dezelfde wijze verklaard wordt door ons, behoeft niet te worden gezegd.

Verder zegt laatstgenoemde schrijver, »dat vele dier hoven tot een aantal plaatsnamen hebben aanleiding gegeven, komt mij als ontegensprekelijk voor. Een naauwkeurig onderzoek zoude het kunnen ophelderen, of aldus Vollenhoven, Schoonhoven, Zevenhoven, Achttienhoven en vele andere vooral in Zeeland tot de tijden vóór het Christendom aldaar opklimmen.”

Wat het nabijgelegen Schoonhoven aangaat, deelen wij zoowel den schrijver als onzen lezers mede, dat die plaats reeds ten tijde van het heidendom bewoond werd: althans de Nikkersloot bij Schoonhoven aanwezig, is hiervan een onomstootbaar bewijs. (Hiervan nader meer.)

Ook Achthoven, dat Buddingh onder de hofplaatsen prov. Utrecht noemt, en hetwelk in onzen omtrek (bij Montfoort) ligt, was, indien wij het hiervoren over Montfoort geschrevene nagaan, alligt eene plaats heugende van het heidendom. [92]

Dit over de Woudendienst. Behalve deze had men nog eene bijzondere

als bij het weeshuis staande. Om den lezer die nimmer die trotsche linde zag, een denkbeeld van zijn verbazenden omvang te doen geworden, vermelden wij dat zij ongeveer een Ned. el boven den bodem den aanmerkelijken omvang heeft van 4,15 Ned. el, terwijl er op den bodem eens zooveel omtrek bij komt.

Dat het dus niemand heugt, wanneer deze boom geplant is, is gemakkelijk te begrijpen; ook komt hij op eene oude plaat reeds ongeveer voor als hij thans is, daarenboven er is eene overlevering aan verbonden, en ook dit bewijst zijne oudheid: die overlevering is zeer waarschijnlijk uit de Mythologie.

Aldus, dezen boom houden wij ten eerste voor een overblijfsel van den voormaligen woudvollen toestand dezer gewesten, en ten tweede voor een boom van vroegere vereering, hetwelk wij te geruster durven beweren daar de strenge oudheidnavorscher Mr. van den Bergh voornoemde linden van Lage Vuursche, welke niet zoo oud als de Weesboom blijken te zijn, onder zijne woudendienst noemt.

Zie hier, o.i., de bewijzen:

Stadgenoot, hebt gij als kind nooit van uwe ouders [95]of van wie ook gehoord, dat boven in den boom een luik was waaruit de pasgeboren kinderen komen? Ongetwijfeld. Welnu, denk hierover nu eens na, breng dit eens met den boom der liefde in verband, en dan vragen wij u: zou deze legende niet van heidenschen oorsprong zijn? Deze opvatting juist zijnde, zou men dan aan dezen boom van de godinne der liefde, nooit geen offers gebragt hebben om een gezegend huwelijk, en als men dan daardoor, zoo men meende, met kroost gezegend werd, dan voorzeker is het in onzen tijd immers geen wonder, dat ook hier de vereering weder tot het begrip der kinderen werd overgebragt.

En nog immer staat hij daar, en nog immer tart hij stormen en orkanen hem te ontwortelen. Stormen en orkanen, zeker die beleefde hij in het grijze Oudewater, als hij die elders zou beleefd hebben, hier daarenboven woelden en was hij getuige van zoo vele stormen in het geprangde gemoed der ingezetenen bij zoo menigen fellen kamp.

En ingezetenen kwamen, en ingezetenen verdwenen van het woelige wereldtooneel, en de linde die de stille getuige was zwijgt, of spreekt tot ons onverstaanbaar, als het zachte zephiertje zijne telken jare vernieuwende bladerendos doet ruischen. Konde hij ons echter verhalen!

Wat zoude hij getuigen van menschenleed en menschenvreugde, van oorlog en vrede, van weelde en gebrek! Wat zoude hij spreken—aangenomen dat hij zoo oud is als wij meenen—van geslachten en geslachten, die hij overleefde van uit het heidendom tot in dit jaar!

Hoeveel zoude hij kunnen bekend maken uit de tijden toen Wodan, Thor en Freija in vereering waren en men [96]ook hem met ontzag naderde en toen het Heidendom voor het Christendom week.

Hoeveel duisters zoude hij kunnen ophelderen uit de jaren toen de Stichtschen zoo dikwijls deze plaats bestookten en den graven het bezit daarvan betwistteden—omtrent de gehechtheid aan gravinne Jakoba in de Hoeksche en Kabeljaauwsche twisten, die ook Oudewater beroerden.

Wat zoude hij al zeggen van zoo veel verwoesting en brand die het teisterde, van het beleg en veroveren der stad door de Spanjaarden in 1575, van geslaakte angstkreten, van getergde woede en diepen rouwe, doch ook van vreugde en wederzien toen de plaats weder voor den Prins genomen werd—hoe zoude hij gewagen van de lauweren die de moedige poorteren zoo menigmaal behaalden bij verschillende tijden en op verschillende gelegenheden van burgertwist en burgervrede,—doch hij zou dan ook ongetwijfeld iets verhalen, hoe de tijd niet had uitgewischt dat hij in aanzien stond bij zoovelen van welke slechts flaauw of in het geheel niet de naam overbleef.

Zij kwamen en zij verdwenen, en hij schudt de wuivende takken nog steeds bij elke koelte, als zeide hij: op mij hebben geen stormen hunnen vernielenden invloed.

En gij, landgenoot! nadert gij ooit van de oost- of westzijde het nederige Oudewater, hef op dan uw oog, en gij zult reeds van ver zijne knoestige takken zien; en komt gij ooit binnen de plaats, vergeet dan niet, eenigen tijd te verwijlen aan den voet der statige linde, hoogst waarschijnlijk heugende uit het heidendom van dit oord. [97]

Bereids zijn nu voor ons bestek classisch behandeld Feesten en feesttijden, Wouden-, Boomen- en Plantendienst. Om nu verder met de mythologische onderwerpen, die in Oudewater en omtrek voor tijdgenoot en nageslacht te redden bleven, niet in het wilde rond te schermen, zullen wij voortgaan, die onder rubrieken of hoofdstukken te beschrijven, zoowel in het kort waarop reeds de aandacht werd gevestigd als op diegene waarop zulks nog gedaan zal worden.

Budding’s Westland wijze ons bij die verdeeling eenigzins den weg.

Voor de

zoude men dus kunnen verwijzen, naar Hekendorp en welligt ook naar Vliet en Wierxoord.

zijn Heeswijk, Mastwijk, Bulwijk, Sluipwijk, Kromwijk.

Goy in Boswaerder, Goy in Rapijnen en drie Goyen in Kattenbroek.

Terwijl van de

Lopik en het oude Bodekulo (Bodegraven), zouden kunnen worden aangemerkt.

Gelijk Nott en Dagur (nacht en dag) zoo verschijnen Sol en Mond (zon en maan) steeds in vereering naast elkander, waarbij gevoegd Hertha (de aarde) het eerste mythologische drietal daarstellen.

Terwijl dit drietal ook hier in toepassing kan worden gebragt, zullen wij daarmede tegelijkertijd nog een bewijs aanvoeren, dat Lin in Linschoten wezenlijk aan Lina schijnt te herinneren, zooals reeds vroeger werd gedacht. Ter zake nu: [108]

Sol- of Zonvereering.—Onder al de feesten uit het heidendom, hiervoren beschreven, hebben wij zonvereering aangetroffen; het zal dus niet noodig zijn hier langer bij stil te staan.

Mond, Tyr, Lun.—Was de opvatting van den naamsoorsprong in Montfoort juist, dan liet de maanvereering daarin een spoor na.1

Nog onder een anderen naam werd de maan vereerd. Als god des tijds werd hij Tyr (Tijs) genoemd.

De oude germanen begonnen of mogten den krijg niet vóór nieuwe maan aanvangen; alzoo reeds een bewijs dat zij invloed op de overwinning had.

Voeg bij deze maanvereering nog de bijgeloovigheden die men nog bij het op- en afgaan der maan pleegt, o. a.: zaaijen, boomen snoeijen, enz. enz., en men heeft nog meerdere bewijzen.

Ook te Linschoten zagen wij de maan vereeren. Immers vindt men bij Buddingh opgeteekend, dat de maan onder de benaming van Hlijn, Luna, LIN in het Noorden vereerd werd—onder dien van Lun, Lunia, bij de Saxen, en dat Luna met Lina en LIN verwant is, wordt insgelijks bij hem vermeld.2

Hertha.—Nu rest ons nog iets van Hertha, Frowa, Frau uit dit oord te verhalen, en ons drietal is ook hier aangetoond. Niet alleen dat wij dit kunnen doen, maar wij zullen in de gelegenheid zijn, dit ook zóó te doen, dat wij zonder voorliefde moeten getuigen, dat het in ons land, onzes erachtens, niet meer zoo bekend is.

Hertha, Freija, Frowa, Frau.—Reeds heeft men [109]hiervoren gezien, dat de gemalin van Odin, Freija was. Deze Freija, ook onder de namen Frowa en Frau bekend, werd ook in sommige omstandigheden Hertha genoemd.

Tydeman teekent o. a. van deze aan3: De gemalin van Odin was Frigga of Frigge, welke men voor dezelfde houdt als Hertha. Deze naam geeft het denkbeeld van de aarde te kennen, welke algemeen door de heidenen als de vruchtbare moeder, voedster, onderhoudster, weldoenster der menschen, geefster en uitdeelster van welvaart en zegen, en voortbrengster van allerlei vruchten geëerd en aan welke onder de godheden een hooge rang toegedeeld werd,” enz.

Het is natuurlijk dat, indien Frigga ook Hertha genoemd wordt, Hertha ook Freija, Frowa, Frau was.4

Tusschen Oudewater en het dorp Linschoten ligt in de boerenbuurt Linschoten eene brug, zeer opmerkenswaardig de VROUWENbrug genaamd; en dit woord leiden wij van Frau, en wel:

a. om de treffende overeenkomst van vrouwen met frau.

b. omdat aan een der beide boorden van het water de Linschoten eene vereeringsplaats van Frau zal geweest zijn. Aan de andere zijde zal dus voor de menschen daar wonende eene brug niet ondienstig zijn geweest, en niets is meer natuurlijk dan dat deze frauenbrug genoemd werd. Was die brug er echter toen nog niet, dan kan zij nader toch haren naam daarvan gekregen hebben.

c. Freija, Frowa had hare gezellinnen, en zooals wij zagen, was Lin er eene van. Welnu, de vrouwenbrug ligt immers in de Linschoten.

d. Omdat het ons drietal: Sol, Mond en Hertha of Frau, volmaakt. [110]

In dezer voege wordt het tweede heilige drietal gerangschikt.

Sporen van Wodan-vereering in plaatsnamen vonden wij in Oudewater en omtrek niet. Oppergod als hij was, zal hij echter ook ongetwijfeld in deze streken zijn vereerd geworden. Ook de magtige Thorn5, Thor, Thunar, liet weinig, althans geene duidelijke vereering in onze dagen na.

Omtrent beiden echter vindt men aangeteekend dat hun trechten toegewijd waren, en als zoodanig denken wij dus dadelijk aan Haastrecht,6 dat wij reeds hiervoren aan den een of anderen Aas, Haas of god wilden toegewijd zien.

Al de eigenschappen dezer beide godheden ter neder te schrijven, zou den lezer welligt vermoeijen en ons te wijdloopig doen zijn; daarom laten wij hetgeen over Wodan geschreven werd, hierbij voorloopig blijven. Alleenlijk dit nog van Thor. Hij had een attribuut of wapen, zijnde een hamer met een korten steel, mjolner genaamd. De worp van dezen hamer verpletterde en vernielde en kwam na den worp steeds tot hem weder, volgens Tydeman. In de kruizen op de boerenwoningen nu, die ook in den omtrek van Oudewater nog dikwijls daarop worden aangetroffen, willen eenige schrijvers eene navolging zien van Thors hamer, hetgeen ons echter meer aan een christelijk beginsel doet denken.7

Deze drietallen bepaalden zich ook tot in meerdere zaken. [111]Uit den zeer grooten, zeer interessanten voorraad dien wij van elders hieromtrent zouden kunnen nederschrijven, vooreerst uit onzen omtrek nog dit:

Waart gij, geachte lezer, ooit op een boeren-vastenavondpartje? Indien gij dit bevestigt, dan kwam men u ook nog ongetwijfeld aanzoeken eens te klinken, en wildet gij dit verzoek dan niet weigeren, dan hebt gij, hun gebruik niet kennende, éénmaal geklonken zooals dit onder ons gebruikelijk is bij dergelijke gelegenheden. Dit was hun echter niet genoeg: gij moest dit nu ook doen zooals het behoorde, en nog twee malen stooten.8 Indien gij dan naar de reden van dit gebruik gevraagd hadt, zou men u gezegd hebben: „Wat reden? dit hoort zoo; alle goeije dingen bestaan in drieën!”

Wat is de reden? herhaalt ons welligt de lezer.—Luister; het drinken op iemands gezondheid, een toast slaan, zoo men het noemt, is van heidenschen oorsprong. Zij—de heidenen—dronken reeds de bruine meede of den hoorn met schuimend gerstenat ter eere hunner goden Sol, Mond en Hertha, en Wodan, Thor en Freija kwamen het eerst in aanmerking; voor ieder werd eens en dus in het geheel driemaal aangestooten en gedronken, en deze drinkplegtigheid bleef—het laat zich zeer wel begrijpen—wederom het langst bij de boeren aanwezig.9 [112]

Het is echter den landbouwer uit de negentiende eeuw onbewust, dat hij op het vieren van den vastenavond, die, zooals wij zagen, oorspronkelijk heidensch zal zijn, driemalen klinkende, tweemalen de navolger is der mythologische gebruiken van zijn heidenschen voorvader.

In zekeren zin kan de mythologische schets, voor zoo ver die n.l. niet op gissen berust, reeds beschouwd worden onder de geschiedenis te behooren. Zij bevat immers reeds iets van hetgeen hier gebeurd is, en deze geschiedenis nu is de onbeschreven geschiedenis.

Het lustte ons echter, haar de mythologische schets te noemen, ook deze was immers voor Oudewater en omtrek de onbeschreven geschiedenis.

En zoo is het nu ook bijna uitsluitend gesteld met hetgeen nu volgen zal. Dit hoofdstuk toch zal gewijd zijn aan de plaats met den omtrek der zoogenaamde groote kerk tijdens het heidendom in dit oord.

Gedachtig aan de onbeschreven geschiedenis, zullen onze mededeelingen vooreerst echter gaan, tot aan en met de invoering van het Christendom alhier, als wanneer de onbeschreven geschiedenis eindigt.

Als zoodanig dan willen wij de moeijelijke taak op ons nemen, te bewijzen, dat daar waar later de Christen zijne dooden begroef, eertijds de heidenen er ook de hunnen toevertrouwden, u wel verzoekende mij bij dit moeijelijk onderwerp met uwe verschoonende aandacht te willen volgen. [113]

Reeds poogden wij den lezer een begrip te schenken van waterbevolking en watervereering, zoowel van elders als van dit oord, en waarover men gelieve te zien bladz. 77–99, als ook hier van toepassing kunnende zijn. En hoewel alles, daar vermeld, reeds pleit voor genoemde eeredienst, zijn er, deze uitgenomen, nog meerdere bewijzen van stroomvergoding alhier aan te brengen, en wij zullen die ook aanvoeren, nadat wij eerst iets gezien hebben, van hetgeen daaromtrent elders wordt aangetroffen, zullende dit weder stof tot vergelijking voor ons aanbrengen.

Het valt ons al dadelijk op, dat zoovele steden waar men voorvaderlijke gedenkteekenen heeft gevonden, juist aan rivieren gelegen zijn. Hoe komt dat, geachte lezer?—Zeker, de aanslibbing der rivieren maakte het oord spoedig voor bewoning geschikt, en de rivieren verschaften onderling verkeer en welvaart; doch welligt zal de stroomvereering insgelijks daarmede in verband kunnen worden gebragt.

Immers, zij hadden voor die eerdienst zoodanige [114]gehechtheid, dat de critische van den Bergh zich er aldus over uitlaat:1 »Deze eerdienst was zoo diep bij hen ingeworteld, dat die nimmer geheel is uitgeroeid kunnen worden, niettegenstaande de Christelijke geloofspredikers aanhoudend ten sterkste daartegen ijverden en deze dienst als heidensch en vloekwaardig afmaalden en ook vele wetten daartegen gerigt zijn. Men meene echter niet, dat zij het water zelf als eene godheid vereerden: zij beschouwden het als de verblijfplaats der goden en daarom heilig, bijna gelijk als de omtrek der heiligdommen gewijd was.”

Uitgenomen nog een aantal geleerden, spreekt ook de heer Tydeman2 in dezer voege. Verder merkt hij op, dat, onder de rivieren, vooral de Rijn, de Rhoer en de Vecht in aanzien stonden, terwijl men dacht—aldus vervolgt hij—dat zij door goden werden bewoond, wier rang zich naar de grootte en voortreffelijkheid dezer stroomen schikte.

Voornamelijk in de bogten der wateren was het, dat men offers aanbragt en de mythologische plegtigheden verrigtte.

In Westphalen wijzen de overleveringen nog meeren aan, van welke men gelooft, dat zij grondeloos zijn3, met andere onderaardsche meeren gemeenschap hebben, of waarin op sommige tijden een dof onderaardsch geluid wordt gehoord. Dikwijls waren deze gewijde wateren met bosch omzoomd of door een prachtig woud gedekt.

Het groote gewigt, dat men aan deze waterdienst hechtte, toonde zich vooral ook daarin, dat de heidensche kerken doorgaans aan rivieren of meeren gebouwd werden; [115]dat er bij een heiligdom of bij een gewijd offerwoud geen put, enz. mogt ontbreken.

Nog zeer veel zouden wij kunnen aanhalen. Uit het aangevoerde is nogtans reeds voldoende gebleken, dat de riviervergoding bij de ouden in groot aanzien was.

Wat kunnen wij nu toepassen op den IJssel, waaraan de kerk gebouwd is?

Er werd aangetoond:

a. De omtrek der heiligdommen was geheiligd. Welnu, de IJssel hier als heiligdom beschouwd, was dus de omtrek geheiligd en daarom eene plaats van vereering.

b. Vooral de Rijn was in aanzien. Men denke dat de bevallige IJsselstroom een tak des statigen Rijns was.

c. Dikwijls waren de gewijde plassen met een prachtig woud gedekt. De lezer wete, dat het schakenbosch er bij lag.

d. En ten slotte: dat de heidensche kerken doorgaans aan rivieren gebouwd werden, is juist hetgeen wij voor onze plaats wilden beweren, in zoo ver namelijk dat wij hier door kerk, plaats van heidensche vereering verstaan.

Hier nog bijgevoegd, dat de plaatsen van heidensche vereering dikwijls in die der Christenen overgingen, en men wordt te meer genoopt, te zeggen, dat hier zoodanige overgang zal hebben plaats gehad.

Het is en blijft vooralsnog gissen, en wij herhalen dus: welligt was op die plaats een heidensch heiligdom. Stelliger bewijzen nogtans zullen wij aanvoeren, dat die plaats eerst eene heidensche begraafplaats was, waarin later de Christen zijne lijken begroef. [116]

Al de heidensche volken, zegt Tydeman, stelden een buitengewoon hoogen prijs op eene eerlijke en welvoegelijke begraafplaats. Deze mogt niet verkocht of overgedragen worden. Ieder graf was als het ware een altaar, waarbij men de afgestorvenen voortdurend moest huldigen; en eene begraafplaats te schenden, was eene groote misdaad.

De plegtigheden nogtans waren bij de verschillende godendiensten niet dezelfde.

Freijer beval het begraven der lijken in grafheuvelen.

Odin wilde dat men het lijk verbrandde en de asch òf in de zee wierp òf in eene lijkbus in een ronden grafheuvel bijzettede.4

Bij Blommaert5 vinden wij o. a. nog in dezer voege omtrent heidensche begrafenisplegtigheden gewag gemaakt:

»Uit het geloof aen de Walhalla, waer niemand dan gesneuvelden werden toegelaten, kwam de dood op het slagveld vereerend voor. Daerop te vallen was de zaligste dood des Belgs.”6

Hij beschouwde het leven als een proeftijd om tot de [117]zael der onsterfelijken, de verblijfplaats der goden en walkuren7, te geraken, en voor niets was hij meer beducht, dan, als eene vrouw of een onvrije, door langdurige ziekte gefolterd op zijn bed te moeten sterven en als deze naer de zael van Hela8 te dalen. Door deze begrippen geleid, bragten velen zichzelven, nadat zij vooraf de wigchelarij daarover geraedpleegd hadden, met het zwaerd den dood toe wanneer eene hevige ziekte hen overviel, ten einde alzoo regtstreeks naer de goden te varen.”

En zoo was het, genegene lezer:

»Het lijk eens gesneuvelden vorsten,” aldus vervolgt Blommaert, »werd op een versierd bed gelegd, en in het beste gewaed of wapenrusting gehuld, getooid met zwaerd en schild.”

Zoo spraken dan welligt de vrienden en allen die hem kwamen bezoeken, en die gedurende drie nachten en drie dagen12 daar de lijkwacht hielden. Men bragt den doode dronken toe, en hief liederen te zijner gedachtenis aan. [119]

Zoo bijv.:

»Dan had eene uitvaert plaets. De doode, door zyn geslacht en gebueren gevolgd, werd naer de begraefplaets gedragen, gewoonlijk (let wel) in de nabyheid van het woud of de kerk der landstreek. Daer werd het doodenmael gehouden, het lijk op een houtstapel tot assche verbrand en deze, in eene lijkbus verzameld, werd met een zodenheuvel overdekt of in den grond van het gemeen kerkhof bijgezet. Deze lijkbrand had gewoonlijk des avonds plaets bij ondergaende zon, hetwelk microcosmisch voor den dood van Baldur werd gehouden, en de plegtigheden, by de begrafenis van Baldur gevolgd en zoo juist in de Edda beschreven, zullen wel te dezer gelegenheid gevolgd zijn geweest. By den lijkbrand van vorsten of uitstekende wijkingen verbrandde men op den zelfden scheijerstapel met den held ook zijn paard, en hefte men lofliederen ter hunner eere aan.”13

„De heidensche begraefplaetsen—ten slotte—bestonden in grafheuvelen voor enkele personen of voor een gansch geslacht, en in gemeene begraefplaetsen.”

Zien wij nu wat wij weder voor de punten onzer beschrijving hiervan kunnen toepassen.

Dat men ook hier prijs stelde op eene heilige begraafplaats, bleek reeds doordat dezelve aan den IJssel ligt. Dat men begroef in de nabijheid van het heilig bosch, kan ook op deze plaats, als bij het schakenbosch liggende, worden toegepast.

Het sterkste bewijs voor dit hoofdstuk is dit:

De heidenen verbrandden hunne lijken, en was het een persoon van aanzien, dan werd ook het ros mede verbrand. En ook dit, geachte lezer, is ons gebleken in het grijze Oudewater. Zoodanige voorvaderlijke begraafplaats werd er ontdekt in den omtrek der kerk.

Ach, wie dacht er echter aan, toen men, eenige weken geleden, op dat gedeelte der oude heidensche begraafplaats waar nu een kaaspakhuis staat, in laatstgenoemd gebouw den bodem verlagende, men eene menigte verbrande houtskoolbeenderen, waaronder de overblijfselen van een paard, en asch ontdekte?17 Ach, wie dacht er aan, [122]herhalen wij, dat men de rustplaats schond van—wie weet het—welken dapperen voorvader, en men de beenderen verwijderde van zijn moedig ros, dat hem zoo fier welligt rondvoerde door de digte drommen van moordende vijanden? Ach, wie dacht er aan, toen het werkvolk de deels wel verschroeide doch nog niet geheel verbrande dierenbeenderen—het moet uit de pen—verkocht aan een beenderenkoopman: dat men overblijfselen verkocht eener heidensche begrafenis?

Eerst toen een en ander reeds ontruimd en op elkander gereden was, vernamen wij, dat zulks gevonden was, en toch, wij weten niet welk gevoel ons overmeesterde toen wij daarbuiten op den aardhoop die wezenlijk eerwaardige overblijfselen verstrooid vonden liggen; toen wij van het vele een stukje geroosterd been en houtskool medenamen om die zorgvuldig te bewaren. Welk gevoel overmeesterde ons het meest? Was het de interessante ontdekking voor mijne geboorteplaats, of het gevoel, overblijfselen te bezitten—hoe nietig ook—van hem die ook eenmaal hier leefde en ontsliep met de zalige hope, om in Walhalla den nectar te drinken uit de bekkeneelen van verslagen vijanden; van hem, wiens lijk en strijdros eenmaal daar, in het tegenwoordige Oudewater, ten voedsel dienden aan de rosse vlammen van den grooten houtmijt, hoog opflikkerende langs de bevallige IJsselboorden? Wie zegt het? Zeker altans, wij keerden zonderling aangedaan huiswaarts.

Vraagt gij, geachte lezer: Waar is de heuvel? waar de urne?—het wederwoord is: de heuvel is reeds vroeger geslecht, welligt toen de eerste hut of het eerste huis daarop gebouwd is. En de urne zal waarschijnlijk [123]òf verbroken òf welligt tot huiselijk gebruik zijn ingerigt. Alleen de houtskolen en de beenderen bleven en werden onder de dit jaar opgebrokene bevloering bedolven, dewijl de industrie van het verkoopen der kalkachtige overblijfselen van dieren en, helaas! ook van menschen toen nog niet zoo in gebruik was.

Wie zal het echter nu nog ontkennen hetgeen aan het hoofd dezes staat: In den omtrek der groote kerk vertrouwden de heidenen hunne dooden.

In den loop der mythologische schets is de godin Hela reeds menigmalen ter sprake geweest, het is hier echter de plaats iets meer van deze neder te schrijven.

Hela is de godin der benedenwereld. Zij doodt of vervolgt niet, zij neemt slechts de zielen in bewaring der menschen die op hun bed sterven, en houdt ze onverbiddelijk in hare woning vast. Zij is half zwart en menschenkleurig, somtijds geheel zwart; zij reed op een driebeenig paard rond, pest en ziekten verkondigend.18

Zij is de dochter van den boozen Loki en van eene reuzin.19 Zij was het die Baldur niet wilde laten gaan nadat hij met misteltein gedood was, en zij staat alzoo met de dooden en begraafplaatsen in verband.

Overigens—zegt Buddingh20—schijnt in de water- en vuurdienst een gebruik bij uitingen te hebben plaats gehad, waarvan wij meenen dat ook ten onzent nog hoewel zwakke sporen aanwezig zijn, namelijk dat men de dooden gaarne over een stroomend water, eene helrivier, een meer of zoo iets heen voerde, hetzij dan naar het begrip der ouden naar Chimle (den hemel) of naar het gebied der doodsgodin Hela. [124]

Ook nu weder zullen wij bij vergelijking tot zeer interessante gevolgtrekkingen komen.

Op het oude kerkhof, aan het zuidelijk gedeelte des torens, staat een huisje, het Helletje genaamd. Bij al het voorgaande dat wij reeds van dit kerkhof weten, herinnert dit Helletje zoo duidelijk aan de beheerscheres der dooden, Hela, dat hier, o. i., geen twijfel over is, te meer nog daar men, zooals werd aangehaald, de dooden zoo gaarne over een stroomend water voerde; ook dit toch was de rusteloos stroomende IJssel, waaraan ook het Helletje ligt.

De geachte lezer nu zal wel begrijpen, dat daar waar Hela dus hier eertijds woonde, waar zij hare heerschappij over de dooden uitoefende: de plaats Hela genoemd werd, en dat de woning of woningen, hier nader gebouwd, den naam van de beheerscheres der dooden uit de Noordsche Mythologie bleef behouden. Indien hij dit aanneemt, zooals wij dit aannemen, dan hebben wij ook door dit vertoog een bewijs te meer aangebragt, dat het kerkhof eene heidensche begraafplaats geweest is.

Het voorloopig laatste bewijs, dat de bewuste plaats vroeger eene plek was waar het stoffelijk overschot der heidenen bewaard werd, zal nu vermeld worden.

Alles, geachte lezer! wat hiervoren aangehaald is om te bewijzen dat de bewuste plaats wezenlijk eene heidensche begraafplaats was, wordt versterkt door de zaak die wij nu nog alleen kunnen beoordeelen, dat die plaats een Christen-kerkhof werd. [125]

Omtrent vele plaatsen uit ons dierbaar vaderland is dit reeds ten duidelijkste gebleken.

En dit verwondere niemand. De ouden reeds, zagen wij immers dat zoo veel eerbied betoonden aan het stoffelijk overschot hunner dooden, en die eerbied was nog geenszins verflaauwd toen de ijverige geloofsverkondigers ook hier het evangelie kwamen verkondigen. Deze predikers nu moesten natuurlijk zooveel uitroeijen, dat met de kerk in strijd was. Zouden zij hun nu ook de plaats niet laten waar de assche hunner vaderen rustte en waar zij ook eenmaal hoopten te zijn? Neen, ook hier werd zeer wijsselijk besloten, ten einde hen te spoediger voor het omhelzen der nieuwe leer te bewegen, de oude rustplaats der dooden te behouden. Daardoor had hij, de nieuw bekeerde, immers de zoete hoop, bij zijne vaderen te rusten, die, wel is waar, in Walhalla ontslapen waren; doch beider stoffe zou zich nader toch vereenigen, alhoewel de Christenen het begraven van lijken invoerden. En het geschiedde: de begraafplaats der heidenen werd ook in Oudewater het kerkhof der Christenen, en de assche van heiden en de beenderen van Christenen zijn beiden langs den IJsseloever vereend, en weelderig voedt zich het spigtig kerkhofgras met de zwarte aarde die van beiden overbleef. Bij het onwetend ontdekken der heidensche begraafplaats, hiervoren vermeld, vond men ook een aantal menschenbeenderen. Men had er eerbied voor, en zij werden weder in den grond bedolven onder de nieuwe bevloering.

Ach, smaken zij die rust, die stille rust, die wij eenmaal ook onze assche toewenschen! Denke er zoo ieder over; wij zagen het immers: levenden en dooden behooren hier toch tot één geslacht, slechts in tweederlei woning: in die der werkzaamheid en rust. [126]

Welligt zijn er, die aanmerking maken, dat ons land niet is genoemd onder de landen die bekend zijn als door de Celten bewoond.

Met gerustheid kunnen wij zeggen: ons vaderland is door de Celten bewoond. De vraag is nu echter: waar en wanneer.

Te zeggen, dat geheel ons vaderland door hen bewoond is geweest, zou groote dwaasheid zijn. Men zal zich nog uit onze geologische schets kunnen herinneren, hoe traag de laagveenwording [138]voortging; dáár dus waar die wording plaats greep—en zij deed zulks in een groot deel van onze provincien—was het onbewoonbaar. Laag-veenwording toch en moerassig drassige grond, zijn aan elkander verbonden, en de moerassig drassige grond was toen althans niet bewoonbaar.

Ook de geduchte vijandin—de Noordzee hebben wij als eene groote hindernis voor eene zeer vroege bewoning leeren kennen. Ook van haar kan de vriendelijke lezer zich herinneren, hoe zij hare schuimende golven over het zuchtende land wierp, dood en verderf met zich voerende. Het zag er dus in dit oord slecht voor zijne bewoning uit: dit zegt ons de geologie, en alzoo zal Oudewater en omtrek wel niet voor der Celten bewoning zijn geschikt geweest.

Hofdijk, onze teregt zoo hooggevierde historicus, hakt den knoop door, als hij zegt: »Eenige eeuwen voor de geboorte van Christus, toen de westelijke streken van Nederland nog moerassige riet- en boschgronden waren, doorsneden van vele wateren en meeren, werd alleen slechts een gering deel van het hooger oostelijk land, het woudvolle landschap dat wij Drenthe noemen, bewoond. Ruwe volksstammen, met den algemeenen naam van Celten of Voor-Germanen bestempeld, leefden daar grootendeels van de jacht op de wouddieren: wilde ossen, rendieren, elanden, beeren, everzwijnen en anderen, die er in menigte gevonden werden. Van de Nederlandsche Celten is echter niets bekend, en alleen door het ijverig opsporen en onderzoeken der achtergebleven oudheden uit hun tijdvak is men eenigzins geslaagd, zich een oppervlakkig denkbeeld van hunne levenswijze te vormen.”1

En welke zijn die achtergebleven oudheden, waardoor men eenigzins geslaagd is zich een oppervlakkig denkbeeld [139]van hunne levenswijze te vormen?—Zaagt gij, geachte lezer, ooit in Drenthe die kolossale steengevaarten die men onder den naam van hunnebedden aanduidt? Welnu, die fluisteren u alsnog van dat geslacht ’twelk eenmaal uit Azies noorden tot ons kwam; daaronder rust de assche van hen die wij Celten noemen.

De landbouw kwam eerst zeer laat in het heiächtige Drenthe in gebruik, en zij is het er nog het minst, bij onze overige provinciën vergeleken. Die reusachtige steenhoopen bleven dus daar zoo lang gespaard, dat men, door oudheidliefde gedreven, die heeft laten staan, en zij nu wel gespaard zullen blijven voor het meer en meer van oudheidliefde gloeijend nageslacht.2

Zooals Lud. Smids meent3, was het eene dame, Titia Brongersma, die het eerst oudheidkundige ontdekkingen daaronder heeft gedaan, en wel in het jaar 1685. Uit de van tijd tot tijd daarin gevonden voorwerpen blijkt wijders, dat òf het metaal hun onbekend was, òf dat zij het niet wisten aan te wenden; hunne wapenen enz., daarin gevonden, waren meestal uit vuursteen geslepen, en daarom noemt men dat tijdvak veeltijds de steenperiode.

Zoo stonden de zaken, totdat deze bewoners lang nog vòòr de geboorte des Zaligmakers, door overstroomingen en door uit het Noorden aankomende volken verdrongen, bijna of geheel uit deze landen verdwenen en vervangen werden door nieuwe bewoners, die, hoewel reeds meer beschaafd dan hunne voorgangers, toch zeer eenvoudig daarheen leefden.

c. Daar, waar al van vroege, van Voor-Germaansche [140]bevolking wordt gesproken, wordt menigwerf de plaats niet juist aangeduid.

d. Die dit dan in later tijd nog eenigzins gedaan hebben, waren vreemdelingen, meestal Romeinen.

e. En waar die dus plaatsnamen noemden, waren die meestal gelatiniseerd, en hoewel soms eenige overeenkomst met de tegenwoordige plaatsnamen hebbende, zijn zij dikwijls zeer onkenbaar geworden.

Op dit alles, geachte lezer, zullen wij, gelijk gebleken is, moeten letten om de namen der vroege bewoners van dit oord aan te duiden, om welke reden wij deze onderwerpen allen bij elkander getrokken hebben; wij zouden ook zeer moeijelijk elk afzonderlijk kunnen beschrijven, omdat wij ons nu in deze, dan weder in eene andere rubriek-aanduiding zullen bevinden.

Laat ons nu een en ander nog beknoptelijk nagaan.

Nog digter zou de sluijer, die over het bestaan der na-Celtische bewoners is gespreid, zijn, indien niet de heerschzuchtige Romeinen, omstreeks 50 jaren vóor des Zaligmakers geboorte, ook deze oorden waren komen bezoeken.

Eerst traden onze vaderen met hen in verdrag, doch later, toen de Romeinen dit niet naleefden, werden zij al meer tot een staat van slavernij gebragt. Onze voorouders nu, die hen zoo trouw gediend en zelfs tot de lijfwacht van Romes keizer behoord hadden, werden dit moede; de voormalige bondgenooten waren weldra vijanden, en nu deden zij hun dikwijls door groote nederlagen zien, dat zij met een dapper volk te doen hadden.

Door deze en meerdere omstandigheden werd ons land het voorwerp eener meer aandachtige beschouwing, en wij zeggen het Wagenaar na: ware de oorlog met de Romeinen niet voorgevallen, wij zouden weinig van ons land en het oord onzer beschrijving weten. [141]

Julius Cæsar, Mela, Plinius en Tacitus, moeten wij het eerst als geschiedschrijvers dezer landen noemen.

Ofschoon deze nu dikwijls de bewoners dezer oorden regt laten wedervaren, waren het echter geen Germanen of Galliërs die dit geboekstaafd hebben, en als zoodanig heeft hun schrijven wel eens iets van vleijerij aan die natie tot welke zij behoorden.

Het waren geen Germanen of Galliërs, zeggen wij. De Romeinen toch verdeelden Gallië, dat zich uit Italie tot ons land uitstrekte, in drie voorname deelen, van welke het Belgisch Gallië het noordelijkste uitmaakte. De Belgen waren dus Galliërs. Nader heeft men dezen naam alleen op de zeventien provincien toegepast, en wat het woord Germanie betreft, de naam Germania inferior is de beste dien ik heb kunnen ontdekken.4

Hoever en tot waar nu Belgisch Gallië en Germania inferior strekten, is echter niet met juistheid te bepalen: dit toch is, zooals in c. gezegd werd, niet juist aangeduid, wij zouden alleen van het oorspronkelijk vaderland kunnen zeggen, dat het ten deele tot Gallië doch voornamelijk tot Germanie behoord heeft en dat de inwoners in taal en zeden met de Duitschers overeenkwamen, gelijk zij ook meest uit volkplantingen van deze volken bestonden.5

Het meest maakten de oude schrijvers hun werk als zij den staat van ons land hebben willen aanduiden, van den loop der rivieren en inzonderheid van den Rijn.

Wat wij hiervan door hen weten, is zoo merkwaardig, dat ik niet kan nalaten, het hier neder te schrijven:

Julius Cæsar schreef ten tijde van den Gallischen oorlog, omstreeks 50 jaren voor Christus’ geboorte, van ons land ongeveer dan aldus: [142]

»De Maas vloeit uit het gebergte Vogesus op de grenzen der Lingonen, en zich met een zeker gedeelte van den Rijn, dat de Waal genoemd wordt, vereenigd hebbende, vormen zij het eiland der Batavieren, en valt niet eerder dan 80,000 schreden van daar in zee. Doch de Rijn ontspringt uit het land der Leponten die de Alpen bewonen, loopt zeer snel door de landpalen der Nantuatiers, der Helvetiers, der Sequanen, der Mediomatricen, Tribocers, der Treviren. Wanneer hij dan aan de zee genaderd is, verspreidt hij zich in verscheidene takken, en maakt vele groote en kleine eilanden, voor het grootste gedeelte bewoond door woeste en barbaarsche natien, onder welke er gevonden worden waarvan men meent, dat zij van visschen en eijeren leven. Eindelijk vloeit hij door verscheidene monden in zee.”

De oude schrijver Pomponius Mela, een Spanjaard van geboorte, en die onder Tiberius Caligula en Claudius leefde, teekent het volgende aan:

»De Rhijn, uit de Alpen afdalende, vormt digt bij deze bergen twee meeren: het Veneter- en het Acronisch meer. Hierop langen tijd eenzaam en in eene zelfde kil bestendig voortvloeijende, wordt hij niet ver van de zee hier en daar verspreid, doch ter linkerzijde blijft hij dan ook eene rivier, en totdat hij uitvloeit de Rhijn—daar hij ter regterzijde eerst eng en aan zich zelve gelijk, nadat zijne oevers wijd en zijd van-een wijken, een groot meer uitmaakt, dat de landen heeft vervuld en Flevo genaamd wordt. Voorts een eiland van den zelfden naam omvattende, wordt hij wederom enger en ontlast zich in de gedaante van eene rivier in zee.”

Daarna schreef Plinius secundus:

»In den Rhijn zelf is het zeer schoon eiland der Batavieren en Caninefaten omtrent 100,000 schreden in de lengte en de andere landen der Friezen, Cauchen, Frisiabonen, Sturiers, Marsatiers, welke bij elkander liggen tusschen [143]Helium en Flevum. Dus worden de monden genaamd, door welke de Rijn in zee vloeit, na zich ten noorden in meeren, ten westen in de rivier de Maas te hebben uitgestort. Door een anderen mond welke tusschen deze beide in is, behoudt hij eene kleine kil die naar zijnen naam genoemd wordt.”

Terwijl Tacitus, die onder Vespasianus leefde, eindelijk dit nog aanmerkt:

»Het eiland der Batavieren werd tot verzamelplaats gesteld om ’t gemakkelijk aanleggen, en was welgelegen om het heirleger en den krijg over te schepen. Want de Rhijn, vlietende met eene doorgaande kil, en kleine eilanden omvloeijende, splitst zich in het begin van het land der Bataven in twee stroomen, en behoudt zijn naam en snelheid van loop vandaar hij Germanie voorbij streeft, en totdat hij zich met den oceaan vermengt, langs den Gallischen oever breeder en zachter heen vloeit, alsdan met een anderen naam Waal genoemd wordt. Thans verandert hij dezen naam mede in den stroom van de Maas en komt door den geweldigen mond derzelve zich in denzelfden oceaan uitstorten.”

Zie daar, geachte lezer, die weinige dierbare regels, over den ouden staat van ons land geschreven. Hiernaar zijn de oude kaarten meestal zamengesteld, en hierdoor ontstonden dan ook, naar de verschillende gevoelens, zoo veel verschillende kaarten, en met bewonderenswaardig geduld en studie, heeft de schrandere Engelberts dàt weten overeen te brengen, waarin deze oude schrijvers, zoo het scheen, verschilden.

Behalve deze beschrijving bestaan er nog de zoogenaamde reiskaarten van Peutinger.

Het was het gebruik der Romeinsche legerhoofden, de routen huns legers aan te teekenen langs de door hen gemaakte heirwegen. Wanneer hunne legioenen te velde [144]gingen,6 werden er kundige lieden afgezonden om naar geschikte plaatsen tot het opslaan van een leger om te zien; het kamp werd opgenomen, de gereede weg, langs welken het leger en de voorraad trekken moesten, van afstand tot afstand opgemeten en de rust- of standplaatsen aangeteekend. Deze noemden zij Metatores en Mensores. Alles was dus van te voren bepaald, en de geleiders moesten zich hiernaar gedragen, ten einde men het leger zoude kunnen aantreffen, kondschap ontvangen en voorraad toeschikken, wanneer de noodzakelijkheid het vorderde.

Hoe gelukkig, dat wij in het bezit zijn van dusdanige kaarten! hierop kunnen wij eenigzins ontwaren waar de Romeinen hunne togten hebben gehad, en welke plaatsen en plaatsnamen daar nog van overig zijn.

De volgende namen vinden wij opgeteekend in de twee heirwegen die van Lugdunum naar Noviomagum voerden.

De een liep langs den linker Rijn-oever aldus:

1) Van Lugdunum over het 2) Praetorium Agrippinae uit tot 3) Matelo, 4) Albamanis, 5) Niger Pullus, 6) Lauri, 7) Fletio, 8) Levæ fanum, 9) Carvo, 10) Castra Hercules, 11) Noviomagum.

Laat ons nu zien hoe deze plaatsnamen bij eenige verschillende schrijvers worden uitgelegd.

1. Lugdunum willen Bertius, een beroemd landbeschrijver, en S. van Leeuwen als het tegenwoordige Leiden aanduiden. Menso Alting houdt het echter voor Loegsduinen of Loosduinen.

2. Prætorium Agrippinæ is, volgens Bertius, Menso Alting en S. van Leeuwen, Roomburg.

3. Matelo wordt door Bertius gehouden voor Koudekerk; Van Leeuwen houdt het voor Rhijnsburg; Van Loon heeft nog eene andere meening. [145]

4. Albaminis is Alphen bij Bertius en van Leeuwen.

5. Niger Pullus—Woerden, Bertius en van Leeuwen.

6. Lauri is Leerdam, naar Cluverius en van Leeuwen.

7. Fletio—Vleuten bij Utrecht, volgens Bertius en van Leeuwen. Alting plaatst het tegenover Vleuten.

8. Levae fanum voor Leeuwen, volgens Bertius en van Leeuwen. Alting nogtans houdt daarvoor Wijk bij Duurstede.

9. Garvo is volgens van Leeuwen, Grave; Bertius denkt aan Grave of Kille; Alting aan Rawijk.

10. Castra hercules houdt Alting voor Malburg; van Leeuwen voor Erkeles.

11. Naviomagum voor Nijmegen, bij alle ons bekende schrijvers.

De andere weg liep aan, tot en over de Maas aldus:

1) Lugdunum, 2) Forum hadriani, 3) Flenum, 4) Table, 5) Caspingium, 6) Grinnis, 7) Ad Duodecimum, 8) Noviomagum.

1. Lugdunum. Zie over de oude ligplaats hiervoren.

2. Forum hadriani is, volgens Bertius en Van Leeuwen, Voorburg.

3. Flenum, volgens Bertius: Delft.

4. Table zou, volgens Bertius en van Leeuwen, Alblas zijn.

5. Caspingium is Giessen naar Bertius; Giessenburg naar Van Leeuwen, en Asperen naar Alting.

6. Grinnis is Rhenen volgens Cluverius en van Leeuwen, doch Menso Alting houdt het voor Gorcum.

7. Ad Duodecimum, duizend passen boven Lewen volgens Alting; echter Wageningen bij van Leeuwen.

8. Noviomagum. Zie hiervoren.

Terwijl het gevoelen van den schranderen Engelberts globaal hierop nederkomt: Men kan, totdat men nadere ontdekkingen doet, opmaken, dat de eene weg over ’t Huis [146]te Britten, Leiden, Alphen, Woerden, Utrecht, niet ver van Wijk bij Duurstede en Wageningen heeft geloopen tot aan Nijmegen, en de andere aan den zuidkant over Voorburg, Kralingen,7 Alblas, Asperen, en zoo over de Waal naar Nijmegen.

Hoe nu, geachte lezer, wijs te worden uit zoo vele verschillende meeningen? Tot hier hebben wij u dan ook willen brengen om te bewijzen, dat, zooals in e gezegd werd, de plaatsnamen gelatiniseerd werden, en dat, al hebben zij dikwijls nu nog eenige overeenkomst met de tegenwoordige, zij echter zeer onkenbaar geworden zijn.

Hoe het zij, wij laten ons over de duisterheid der tabulae peutingerianae, zooals die ook genaamd werden, niet in gissingen. Wat ons echter daarvan bij alle schrijvers bleek, is, dat de heirbaan, die langs den linker Rijn-oever liep, ook in den omtrek van Oudewater lag.

Tusschen Montfoort en Oudewater, echter het digtst bij eerstgenoemde plaats, wijst men nog nu ten dage een stuk bouwland aan, dat de hooge Waard genoemd wordt.

Daar stond eenmaal eene Romeinsche sterkte, en menig overblijfsel van dat magtige, vroeg beschaafde volk werd in later jaren gevonden, als onmiskenbaar bewijs dat eenmaal de Romeinen er geweest waren.8

Op bladz. 142 maakt Smids in zijne Schatkamer nog aldus van die plaats gewag: »Voorts heeft hier weleer [147]eene Romeinsche sterkte gestaan, terwijl zulks hare hoogte aanwijst behalve de opgedolven munten, steenen en allerlei gebroken vaatwerk, in eene groote menigte nu en dan weggehaald. (Buchelius over Heda, bladz. 229.)

En telken jare nu als de koesterende lentezon den landman noopt zijne zaden aan den akker toe te vertrouwen, en hij de ploeg bot schaart op de scherven van Romeinsch huisraad, die ons als toeroepen: zoo verkeert weldra alle aardsche grootheid in ellendig puin,—hoe weinig denkt hij er dan aan, dat daar eenmaal de trotsche Romeinsche adelaren geplant waren op der Bataven grond.

Doch ook nu hebben wij de regelen van ons prospectus ontvouwd: dat de bevallige boorden des IJssels weleer door de Romeinen bewoond werden.

f. Vóór, ten tijde van, en ná der Romeinen verblijf in ons land was het bevolkt door een aantal volksstammen, die ook elk hun eigen stamnaam hadden, hetwelk natuurlijk de verwarring vermeerderde, als men de grenzen hunner bewoning moest aanduiden.

g. Hunne woonplaatsen waren daarenboven niet stationair: nu eens moesten zij die verlaten door overstroomingen, dan weder door het aandringen van nieuwe volksstammen.

Zeker, er waren in ons land een tal van stammen van verschillenden naam, ofschoon zij godsdienst, zeden en levenswijze met elkander gemeen hadden.

De voornaamsten daarvan waren de groote en kleine Friezen en de Batavieren, waaraan de Tubanten, de Bructeren, de Sicambren, Chamaven, Gugernen, Toxandriërs, [148]Caninefaten en Sturiers grensden, terwijl de Trivieren, Eburonen, Condrusen, Tongeren, Aduatiken, Nerviers, Atrebaten, Menapiers en Morinen zich zuidelijker gevestigd hadden.9

Was het, geachte lezer, reeds zoo moeijelijk, heirwegen op te sporen, die toch in den bodem zekere sporen hebben nagelaten, die men dikwijls zien en betasten kan,—hoeveel te moeijelijker moet het dan zijn de plaats aan te duiden van zoovele stammen, verschillend in naam; die niet altijd zekere sporen van bijzondere stammen hebben nagelaten, en wier woonplaats daarenboven niet stationair was, om de redenen in g hiervoren aangetoond.

Men kan dus ligt nagaan, dat wij ook voor de verschillende oorden waarin men deze stammen plaatst, een magt van schrijvers en schetskaarten zouden kunnen aanhalen, doch wij hopen, met de reiskaarten dit overbodig te hebben gemaakt. Slaan we dus meer bepaald ons oog op dit oord.

Dat hier heidenen gewoond hebben, is reeds uit onze Mythologische schets van Oudewater en omtrek op meer dan eene plaats ten duidelijkste gebleken. Ook behoeven wij dus hierom er niet bij stil te staan: hoe sedert het verblijf der Celten in ons land deze streek geschikt werd ter bewoning, en hoe er reeds toen ter tijde Oudewaarden bestonden, waarover wij naar de geologische schets zouden kunnen verwijzen. Genoeg, het was bewoond; de vraag is dus: door welken stam of welke stammen?

Achter Tacitus’ historie, vertaald door den drossaert P. C. Hooft, vindt men eene verklaring eeniger namen van VOLKEN en steden, die in de boeken van Tacitus [149]worden gelezen, gesteld naar het gevoelen, de bewijzen en gissingen van P. Cluverius, P. Ferrarius, M. A. Baudrand en andere landbeschrijvers.

Zien wij nu eerst wat die van het eiland der Batavieren zeggen in hun tijd, nadat wij vroeger gezien hebben wat de oude schrijvers daarvan gezegd hebben.

»Batavia is het eiland der Batavieren, dat van den Rhijn en de zee werd omringd, te weten van den Rijn, daar zich die bij Schenkenschans in tweeën splitst, behoudende de eene tak zijn zelfden naam, terwijl de andere tak de Waal genoemd wordt, en die daarna ook de Merwe heet, en eindelijk bij Rotterdam de Maas genoemd wordt, totdat zij voorbij den Briel in zee loopt.

Dit eiland begreep een klein gedeelte van het land van Cleef, een gedeelte van Gelderland, de provincie Utrecht en een groot deel van Holland, met de volgende steden: Huessen in het land van Cleef, Tiel, Buren, Culenborg in Gelderland, Wijk bij Duurstede, de stad Utrecht en Montfoort in het Sticht van Utrecht. Voorts Asperen, Heukelum, Leerdam, Vianen, IJsselstein, Gorinchem, Nieuwpoort, Schoonhoven, Gouda, Leiden, Rotterdam, Schiedam, Vlaardingen, Delft en andere steden in Holland.10

Oudewater, geachte lezer, wordt hieronder niet genoemd, doch indien wij nagaan, dat de plaatsen uit den omtrek worden aangeduid, en juist Oudewater, dat daar tusschen ligt, niet, dan aarzelen wij geen moment, Oudewater onder die andere steden in Holland te noemen en alzoo ook deze plaats te rangschikken als vroeger op het eiland der Batavieren gelegen hebbende.

Op bladz. 4 verbeteren zij dan ook dadelijk hunne onvolledigheid, en door dit na te schrijven zijn dan ook onze voorouders in deze oorden volgens hen genoemd.

»De Caninefaten,” lezen wij daar, »was een volk, dat [150]een gedeelte van het eiland der Batavieren bewoonde, te weten aan den oever des Rijns van Batovodurum of Wijk Duurstede tot Lugdunum of Leiden, begrijpende ’t gewest daar nu Culenborg, IJsselstein, Montfoort, Oudewater, Woerden en Gouda ligt.

Mogten die geleerden dwalen, wij nemen het niet op ons, hoewel ook wij niet zonder grond meenen, dat de Caninefaten eertijds mede op de plek woonden van het tegenwoordige Oudewater.

»Gelijk de magtige baren des Oceaans de krachtige duinen aan den oever allengs naderen, en met immer toenemend geweld eindelijk deze zonderlinge zeereuzen, die de oceaan zelf heeft geschapen, weder vermeesteren en, gelijk Saturnus zijne kinderen, verslinden: zoo ook bruisten de woeste volksstammen uit het noorden, het oosten en het zuiden, vooral in de vierde eeuw, aan op der Batavieren grond, en namen de volksstammen der Batauers, Caninefaten en vele anderen als het ware in hun magtigen schoot op, en deden hen eindelijk geheel verdwijnen van het wijd uitgestrekt schouwtooneel, waarop de volken hunne rollen wisselen onder oneindige verandering in magt en vernedering, onder weligen voorspoed en diepen val.

Slechts hier en daar vinden wij onder Julianus de afvallige nog eenige gezinnen die wijzen kunnen op hunne voorvaderlijke afkomst, en hoewel zij, die den krijgsmansstand kozen, onder de Romeinsche veldteekenen nog altijd hun ouden roem als lijfwachten behielden, en zelfs Constantinus in het nieuwgebouwd Constantinopolis beschermden, moesten degenen, die vlijtig hunne akkers beploegden, weldra onderdoen voor deze woeste indringers. [151]

Vooral drie groote volkstakken, even als de vroegere van Germaanschen oorsprong, en in zeden en gebruiken weinig van elkander verschillende, treffen wij in de vierde eeuw onzer jaartelling aan, als bezitters van het roemruchte eiland der Batavieren—waaronder, zooals wij nu weten, ook de plaats van het tegenwoordig Oudewater behoorde. Slaan wij het oog naar het zuiden, dan zien wij de moedige Franken naderen en zich uitbreiden van Gallie over Belgien tot aan de boorden des Rijns. Van het oosten dagen de Saxen op, ontplooijen hunne benden over Gelderland en Overijssel, en stuiten ter linkerzijde tegen de fiere en moedige Friezen, die als hechte rotsen in den woelenden tijdstroom nog daar staan voor ons oog en de eerbiedwekkende telgen zijn van den krachtigen Scandinavischen eik (volgens de aloude stamsage) door ’t volkshoofd Frizo geplant aan de barre kusten der Noordergolven.

En in dezen ontzaggelijken volkschaos welke in die dagen op der Batavieren grond dooreenwoelde, kiemde een toekomstig volksbestaan, eene magt, die wel is waar eerst na eene voortgaande ontwikkeling van eeuwen eene hooge mate van perfectie zoude bekomen, doch dan ook na langzamen vooruitgang een zoo hecht geheel vormde, dat krachtiger naburen er voor beefden en het zwaard bot schaarden op Nederlands beukelaar, de beschermer van vrijheid en onafhankelijkheid.11

In de vierde eeuw was Nederland alzoo bezet door de drie groote germaansche stammen: Friezen, Saxen en Franken, in wier langzame verbinding en geheele of gedeeltelijke zamensmelting de grondslag van onzen volksaart moet worden gezocht, en aan wie behoort te worden gedacht, wanneer er sprake is van onze voorouders. Wat er hier of daar welligt van de oude stammen nog [152]overig was, loste zich in de hoofdstammen op. Zoo ging het ook met de kleine stammen, later ingedrongen, b.v. zoo men wil, de Slavische in Zuid-Holland en die der Angelen op de Veluwe.12

Zoo stond het, mijne lezers, met het volk en dus ook met de namen onzer voorouders in deze oorden, die wij van nu aan tot op een zekeren tijd niet meer onder een bijzonderen naam kunnen aanduiden.

Tot meerdere completering van de namen onzer voorouders zij nog vermeld, dat Oudewater en zijn onderhoorig land nog op het einde der dertiende eeuw aan het bisdom van Utrecht gehoord heeft.13 Alzoo waren zij toen ook Utrechtenaars of Stichtschen.

»In onses Heeren jaren twalfhondert en tachentig, in den avont der feesten Sinte Pauwels in den wijnter”14 (24 Januarij 1280) is het echter aan Holland verpacht en wel aan Noord-Holland.15 Toen waren zij dus Noord-Hollanders.

De verschillende namen, die zij gehad hebben bij verschillende innemingen der plaats, en indeelingen des lands, gaan wij voorbij; alleenlijk herinneren wij nu, dat Oudewater thans is, een deel van het dierbare Nederland en [153]gelegen in Zuid-Holland. Onze naam is dus ook nu Nederlanders, Zuid-Hollanders en Oudewaterschen.

Op bladzijden 147 en 148 is reeds vermeld, dat al de heidensche stammen, daar opgesomd, hunne levenswijze, godsdienst en zeden met elkander gemeen hadden, en dus ook [154]de bewoners van dit oord. Schetsen wij dus de zeden en gewoonten van dit oord, dan doen wij het ook onvermijdelijk van allen; dit kan niet anders, hoe wij ook plaatselijk zouden willen zijn.

Het waren krachtige, sterke voorzaten, die eenmaal ons oord ter woon verkozen.

Zij kleedden zich veel in de vachten van door hen gedoode wilde beesten, en was dit dan van een woudstier, dan gaven de daarop gelatene horens bij hun lang gebaard aangezigt hun een woest aanzien, hetwelk echter zeer door hun zacht blaauw oog werd getemperd.

In hunne ziel waren daarenboven een aantal deugden die bij ons, helaas! niet meer zoo menigvuldig worden aangetroffen.

In hunne jeugd waren zij ingetogen, in het huwelijk kiesch en eerbaar. Was het dus wonder, dat zij sterk waren en krachtig, en daardoor geducht in den oorlog? dat gezondheid en onschuld van geslacht tot geslacht onder hen werd voortgeplant?

De matigheid in drank, en het beteugelen in den lust tot het spel, liet bij hen wel eens wat te wenschen over, en hierdoor ontstonden dan meermalen twisten, die echter spoedig door hunne verzoenende inborst weder bijgelegd werden. Zij leefden meer naar gewoonte dan naar wetten, hetwelk de dichter zoo kernachtig uitdrukt:

Vooral de gastvrijheid, liefde voor den ouderdom en voor hunne woonstede waren bij hen gewone deugden.

Godsdienst en levenswijze waren naar de natuur ingerigt, en weelde was hun bijna of in het geheel niet bekend.

Reeds lang nadat de Romeinen hier verkeerden, waren [155]alle gebruiken nog op voorvaderlijke wijze bij de hier wonende stammen. Langzaam echter, nadat zij de meer verfijnde manieren, de weelde der zuidelijke overweldigers zagen, leerden zij die ook genieten, de eerste trap van weelderiger zingenot was daargesteld en werd steeds meer en meer betreden.

Het had nogtans ook zijne voordeelige zijde, het verkeer met de Romeinen. Zij teekenden feiten en daden in hunne geschiedrollen op, die anders zouden verloren zijn, en van hen leerde men wetenschappen en kunsten.

Twee door hen gestrooide kiemen dus zouden later sterk ontluiken: die van wetenschap en weelde.

Hoe verfijnd men echter reeds eenigzins geworden was, men bleef toch altijd nog heiden. Eindelijk echter werd ook voor onze gewesten het licht ontstoken van den eenigen waren God. De gewesten waren rijp daarvoor, en het heidendom viel. Wel bleven sommige gebruiken gewijzigd voortduren en doen zij dit zelfs nog, zooals uit de Mythologie bleek: het Christendom werkte desalniettemin heilzaam op de gemoederen der menschen, dus ook op zeden en beschaving.

Het was dan ook wederom het Christendom, dat later de kruistogten in het leven riep en weder ontzaggelijk voordeeligen invloed op beschaving uitoefende.

Wat is er in Oudewater nu nog van de zeden der vroege bewoners over?

Van hunne gebruiken hebben wij dit in de Mythologische schets zoo volledig en geregeld mogelijk beschreven. [156]

Zeker, de poorteren dezer voormalige veste hebben het dikwijls getoond, dat de oude moed der Caninefaten nog in hen was bij verschillende gelegenheden, en wij twijfelen er niet aan: zoo Nederland in gevaar was, Oudewater zou nog zijn ouden geest niet verloochenen.

Ook de eenvoud der zeden bleef hier in aanzijn toen naburige plaatsen die reeds lang hadden afgelegd.

Ook J. van de Capelle (Bosdijk) maakt elders van den prijzenswaardigen eenvoud in Oudewater gewag, en, niet waar? eenvoud en gepaste gemeenzaamheid van welgestelden met hunne minderen, dit is waarlijk schoon en ware grootheid. Spoedig echter zal ook deze schoone eenvoud verdwijnen, en alhoewel Oudewater nog kan wijzen op zeer oude familiën die hier reeds eeuwen stationair zijn, wordt de zeer bekende Oudewatersche eenvoud en voorvaderlijke gastvrijheid al meer en meer zeldzaam.

Dit betreuren wij. Niet dat wij niet van vooruitgang houden: zoo iemand dan zijn wij er voor; doch wij wenschen: mogte eenvoud van zeden met ontwikkeling van beschaving en wetenschap zamen gaan!

Wat is de reden? De handel en gemakkelijke communicatie. Door het eerste hebben ook de handeldrijvende bewoners verkeer met andere natiën, en maken zich hunne zeden eigen, en door de gemakkelijke communicatie van steden en steden en landen en landen zal eens welligt de tijd aanbreken, dat alle nationaliteit der meeste Europesche staten zich heeft opgelost, in den aanlichtenden horizont en den grootschen naam van vereenigde en algeheele Europesche beschaving, en ook voor die toekomst, voor dat blijde verschiet herhalen wij: mogte eenvoud van zeden, met ontwikkeling van beschaving en wetenschap zamengaan! [157]

Het laat zich al zeer gemakkelijk begrijpen, dat daar waar op de waarden boomen stonden, deze hinderden [158]tot het bouwen van woningen, en alzoo uit den weg moesten geruimd worden. Zoodanige uitgeroeide bosschen werden veeltijds rode geheeten.1

In het tegenwoordige Oudewater zijn twee straatnamen: de Roodstraat en het Roodzand. De eerste loopt naar den IJssel, en de tweede ligt langs genoemde rivier. In onze geologische schets hebben wij gezien, dat de benaming niet kan voortspruiten uit alluviaal roodzand. Dewijl deze nu juist tot en langs den IJssel voeren en wel daarenboven nog grenzen aan het oude heidensche kerkhof, reeds door ons beschreven: is het zeker, dat die twee straten op oude waarden gebouwd zijn; hoogst waarschijnlijk zijn daar bosschen uitgeroeid (uitgerooid zegt het landvolk) en werden zij daarom rode genoemd, dat later in Roodstraat en Roodzand zal overgegaan wezen. Dikwijls zelfs noemt men die straten nog Rooistraat en Rooizand, hetwelk ons denkbeeld van uitroeijen, uitrooijen te meer schijnt te bevestigen.2

De Friezen, Batavieren, Caninefaten of welke Germaansche stammen ook, die eertijds ons land bewoonden, hadden echter nog geene steden. Moedig van aart als zij waren, beschouwden zij het hunner dapperheid onwaardig en hunner gezondheid nadeelig, zich achter vestingmuren op te sluiten; zij bouwden dus hunne woningen niet aan elkander.

De gedaante hunner woningen was somtijds vierkant of lang vierkant, meestal echter rond. Dit toch blijkt ons ten duidelijkste uit de afbeeldingen der ronde Germaansche woningen, op de zegezuil van keizer Antonius, welke nog te Rome bewaard wordt.3 [159]

De reden waarom men die gewoonlijk rond maakte, is, dat de zoodanigen het sterkst waren; dat zij in den minsten omtrek de meeste ruimte hadden, minder leden van het weder en ook warmer waren.4

Hunne ronde stulpen, waarmede van Loon ze vergelijkt, waren gebouwd in dezer voege: In de aangewezen ruimte staan hier en daar palen, die een kring daarstellen; daartusschen nu werden teenen gevlochten zooals onze landbouwers nog wel hunne horden maken, waarin natuurlijk de ruimte van eene of meerdere deuren werd uitgespaard: dikwijls toch hadden zij twee deuren naast elkander.

Dit geraamte, of zoo gij liever wilt dit vlechtwerk, wordt van buiten bestreken met koemest en kleiaarde: het vervaardigen van steen toch was hun nog geheel onbekend, en nogtans gebruikten zij reeds die bouwstoffe, die rivierbezinking, die wij in onze geologische schets zagen geschikt te zijn tot het bakken van rooden steen.

Nadat de sparren er op aangebragt zijn, wordt de kap voltooid door het dekken met riet en stroo, hierin eene opening latende die tot schoorsteen dient.

Ook van binnen werd het vlechtwerk hunner woningen met aarde bestreken.

De geachte lezer denkt bij het lezen van de beschrijving dezer woningen, dus alligt aan de veehokken, die, nog op deze wijze vervaardigd wordende, eene voorvaderlijke woning in het klein voorstellen.

Hunne opperhoofden nu hadden ook zoodanige woningen; alleen zullen zij wat netter bearbeid, wat ruimer en hooger geweest zijn. Dìt weten wij althans uit Tacitus, dat de wanden van sommige gebouwen van binnen met witte blinkende potklei wel bestreken werden. Somtijds doorkneedden zij dezelve met aarde van verschillende kleuren, waardoor de muren zich als geschilderd met [160]bonte aderen en vlakken niet onaartig moet voorgedaan hebben.5

Verder waren alle woningen met palen en horden afgezet, en ook dit vinden wij nog bij onze landbouwerswoningen weder, hetzij met slooten, hetzij met uit teenen gevlochten horden en hagen. Onze voorouders namen dien maatregel, opdat het vee hunne stolpen niet zou beschadigen.6

En zoodanige hutten denke zich nu de vriendelijke lezer ook te dien tijde in Oudewater en omtrek.

Hun eigendom werd verdeeld zooals nog ten onzent: in roerende en onroerende eigendommen.

De voorname roerende have in de oudheid was vee, huisraad, wapenen en kleederen.

Onroerende bezittingen. Bij alle volken, hetzij deze bij hunne kudden en jagt leven of landbouwers zijn, is het bezit van roerende goederen gevestigd. Niet zoo gaat het met den grondeigendom. Herders en jagers trachten naar gemeen eigendom; landbouwers integendeel naar verdeelde en beperkte gronden.

Onze voorouders nu, gingen uit een herders- en jagersvolk, trapsgewijze tot een landbouwend over, ontspruitende uit eene vermindering van wild en het gevolg van meerdere beschaving. Men vindt bij hen, dat de grondslag van privaat-eigendom op dien van gemeen eigendom berust, zooals men dan ook nog eeuwen daarna kan nagaan.

Gedurende het eerste tijdvak onzer geschiedenis dan leefde het volk bij veeteelt en akkerbouw, en in het oog springend was het, zooals wij dit ons nu nog zeer [161]wel kunnen begrijpen, dat de herder naar de geheelheid des eigendoms trachtte: de landbouwer daarentegen naar verdeeling. De eerste toch had ten minste in dien tijd onveranderlijke weiden en bosschen noodig tot driften, wijl hij zwervende kudden had, en de grond slechts door uitgestrektheid dienstig kon zijn.

De landbouwer zocht het tegenovergestelde en omringt, gelijk nog, den hof om zijne woonstede met hagen, grachten en tuinen, en door deze wederzijdsche verhouding en strekking van herders en landbouwers treffen wij nevens elkander aan: verdeeld en onverdeeld eigendom.

Bij het verdeeld eigendom zullen wij slechts ter loops stilstaan als minder voor ons bestek geschikt: alleen toeven wij nog eene wijle bij het onverdeeld eigendom, dat, zooals wij nu kunnen nagaan, het oudste is en waarvan bij Oudewater nog een spoor aanwezig bleef.

Wanneer een Dietsche volksstam eene onbewoonde landstreek in bezit nam, werd deze inbezitneming door zekere sijmbolische teekenen aangewezen. Men trok met vuur om de landstreek, en noemde dit: het land met vuur heiligen; terwijl tot aanwijzing der grensscheiding paalsteenen werden geplant, nagels in boomen geslagen en teekenen er in gesneden.

Het stellen der grensteekenen geschiedde plegtig, en wanneer het voor geheele landen of gemeenten plaats had, was dit in de tegenwoordigheid des volks en der wederzijdsche naburen voor privaat-eigendommen. De grensbeperking heet in oude oorkonden circumducere peragrare, ook cavallicare, omrijden. Grenssteenen en boomen waren heilig; men mogt geen takken of twijgen er uit kappen. Degene die paalsteenen verzettede, werd in den grond gedolven en zijn hoofd door eene ploeg afgereden.

Dan werd de grond onder elkander aangewezen secundum dignitatem (volgens Tacitus G 26). Dit was het [162]verdeeld eigendom bijgevolg. De aangrenzende wouden en weiden echter waren gemeen en onverdeeld, en die werden naar ligging aan de grens—let wel—mark genoemd. (De eigenlijke beteekenis van mark is alzoo grens. Tusschen de wouden op de velden zette het volk zich neder, en zoo komt mark soms de beteekenis van bosch zeer nabij. Gemeene gronden worden in Duitschland nog marken genoemd.)

Dien ten gevolge behoorde tot de gemeente of mark: woud, vloed, weiden in of om het woud gelegen, wild, gevogelte, enz. Tot de mark werden niet gerekend: de woningen, het akkerland, de hoven, vruchtboomen en de besloten weiden om de woningen liggende.

Naar mark werden de mede-eigenaars der gemeentegronden markgenooten geheeten (westph. markenote), het geregt markgeregt, woudgeregt; en de aangestelde heer markregter, markmeester. Om deelachtig in de wouden te mogen zijn, moest men eigendom in de gemeente hebben en daar wonen.

Iedere volle markgenoot heeft hout voor brand en bouw. Aan het woud zelve had ieder »genoot” slechts een onverdeeld aandeel, en zooals wij zagen, werden ook zijn huis, hof en akker in uitgebreideren zin tot de mark betrokken.

Ongeveer vier minuten zuid-oostwaarts van Oudewater, geachte lezer, ligt een stuk land, genaamd het markveld.

Dat dit alleen uit geheel onzen omtrek nog zijn ouden naam van mark behouden heeft, komt ons ontegensprekelijk voor, en wij zullen hiervoor bewijzen aanvoeren.

a. Dadelijk doet ons de eerste lettergreep mark aan eene voorvaderlijke mark denken.

b. Dit gevoelen wordt nog versterkt door het achtergevoegde veld. [163]

Zooals wij zagen, had ieder volle markgenoot hout voor brand en bouw. Dit had tengevolge, dat het bosch niet zoo groot bleef als het bij hunne komst was, al kleiner en kleiner werd, en in veld veranderde. Op bladz. 18 lezen wij daarenboven bij Blommaert: »veld zou volgens eenige taalkundigen afstammen van vellen, omhouwen, zoodat het eigenlijk een bosch zou beteekenen dat omgeveld is.”

Alle velden nu zullen zoo wel niet ontstaan zijn, doch hier, waar die twee oude woorden zoo in eenen adem worden uitgesproken, is dit ongetwijfeld zoo. De oudheid dezer plaats is overigens een bewijs te meer.

Verder zagen wij, dat mark grens beteekende. Opmerkelijk nu is het, dat het markveld nu nog juist de grens daarstelt van de provincien Zuid-Holland en Utrecht; bij die verdeeling zal dus ook waarschijnlijk de oude mark, de oude grens, zijn in aanmerking genomen. Het geregt heette markgeregt, zooals wij zagen; opmerkelijk nu werd vroeger een deel van het markveld voor geregtsplaats gebruikt en wordt het soms nog het galgenveld genaamd.

Ook is in het Markveld het zoogenaamde schuthok. Zoo als men weet, is dit eene plaats waarin dwalend of verdoold vee wordt bewaard voor den eigenaar. Thans gebeurt dit niet zoo menigmaal als voorheen, toen de kudden niet zoo door slooten en staketsels in hun loop beperkt werden. Intusschen ook dit is, o. i., nog eene eigenschap, verbonden aan eene voorvaderlijke mark, een land ten algemeenen nutte.7

Zij leefden echter niet zoo ongestoord daarheen, onze vaderen, als wij in onze tijden. [164]

Werden zij niet verontrust door vijandelijke drommen, dan waren het woeste overstroomingen en doorbraken, die hunne spattende golven, als zoovele witgekuifde strijders over deze landen zonden, verwoesting in mark en heem aanrigtende.

Een dezer stormen, geachte lezer, zal dan ook omstreeks 860 Oudewater en omtrek geteisterd hebben, waaromtrent wij echter verwijzen naar de geologische schets, waar men ook zien kan, dat in de achtste eeuw het maken van dijken werd begonnen, welke echter eerst eeuwen daarna de kracht en uitgebreidheid zouden erlangen om in staat te zijn den loop der rivieren te bedwingen.

En zoo geschiedde het, het volk werd beschaafder, en daardoor werden de woningen ook fraaijer, hoewel zij toch nog steeds met riet gedekt werden en er zeer eenvoudig uitzagen. Zoo stonden de zaken, toen in 1265 Henrik van Vianden, 38ste bisschop van Utrecht, Oudewater tot eene stad maakte en den inwoners benevens het burgerregt nog vele privilegien schonk.8

Nu ook ontrollen zich een chaos van bescheiden en pergamenten, en nopen voor en na ons ter beschrijving een aantal publieke en merkwaardige gebouwen, welke beschrijvende wij de ontwikkeling der stad te gelijker tijd eenigzins zullen kunnen nagaan. [165]

Zij zijn het overwaard, die trotsche gothische gebouwen, dat wij bij den aanvang dezer groote, en voor Oudewater interessante afdeeling, voor hen het eerst de aandacht des vriendelijken lezers verzoeken.—Immers, wat al jaarkringen werden sedert hunne stichting, steeds door anderen vervangen. Wat al eeuwen rolden sedert henen om zich spoorloos, en voor altijd op te lossen in den peilloozen oceaan des tijds!

En de gebouwen onzer beschrijving? Zij weêrstonden den sloopenden tand des tijds, gelijk zoo velen hunner zusteren uit dat tijdvak, als tuigden zij eenpariglijk van den vromen Godsdienstzin onzer vaderen.

En, wanneer nu de oudheidminnende naneef, den drempel van ons statig kerkgebouw overschrijdt, neen, dan blijft de indruk der schoone kerkgothiek bij hem niet achterwege, dan wordt hij gestemd tot hooger, dan ook denkt hij onwillekeurig aan hare stichting, zijn geest ontrukt zich van het tegenwoordige en vliegt [166]over eene klove van eeuwen en eeuwen, en met genoegelijken weemoed en stillen ernst, doolt hij vervolgens rond over de menigte grafzerken, die hem als toefluisteren van ’t grijs verleden en den rappen tijdstroom.

Wanneer wij de kerk uit de vele oogpunten wilden beschouwen, die wij konden en het allezins waardig zijn, zou ons bestek overschreden worden, daarom doen wij het slechts uit eenigen, en bij voorkeur uit die, met hare geschiedenis in betrekking staande. Het geleidelijkst kunnen wij naar onze meening beginnen met:

te geven.

De toren is aan den voet—en wel aan de westzijde zooals wij reeds ter neder schreven, voorzien met duifsteen en voor het overige van rooden gebakken steen opgetrokken—dezelve is met drie stagien voorzien en heeft een aantal gothische versierselen, terwijl zij de gedaante heeft van een domtoren.—

De heer van Kinschot zegt, bladz. 39, dat er in Friesland vele torens van zoodanig een maaksel gevonden worden, en zooals het hem toeschijnt, heeft in oude tijden, op deze toren een spits gestaan, terwijl hij zich om zijn gevoelen te staven, beroept op de afbeelding dezer stad, in het »toneel of beschrijving der steden van Holland door M. Z. Boxhorn.”

Zelfs hebben wij nog een plaatje omstreeks 1672 vervaardigd, en een gezigt op deze stad moetende voorstellen, waarop de toren met een spits voorzien is.—Doch, dat er na 1610 een spits op den toren geweest is, gelooven wij niet, eveneens zooals anderen meenen, dat de bouw des torens niet is voleindigd, en dat men hem daarom met een nok en zonder spits heeft voltooid;—en wel hierom. De toren in het tooneel van Boxhorn komt voor in een platte grond dezer plaats, zijn geheel is omstreeks een nederlandsch duim groot, dus de spits ongeveer drie streepen.—De vervaardiger heeft er machinaal, gelijk wij zullen aantoonen een spitsje opgezet, denkende zulks op een toren te moeten zijn. [191]

In het grootere plaatje, dat wij van deze stad bezitten omstreeks 1672, komen zoo vele ongeloofwaardigheden en misstellingen voor, dat wij het reeds daarom niet kunnen aannemen.

Doch, (en dit maakt beide plaatjes tot onware voorstellingen,) wij hebben in ons bezit eene teekening van den toren A^o 1610, uit de zeer geloofwaardige plaatjes van Rademakers kabinet van Nederlandsche en Kleefsche oudheden, en hierop komt den toren voor, zooals hij zich nu nog vertoont, met dezelfde nok met twee kruizen—aan het plaatje van Boxhorn omstreeks 1632 en het andere ongeveer 1672 mogen wij volstrekt ons geloof dus niet schenken. Ook de schilderij, op het stadhuis, voorstellende de moord in deze plaats door de Spanjaarden in 1575, doet den toren zonder spits zien.

Indien wij dus Stoops schilderij hieromtrent mogen gelooven, (en wij doen het,) dan moet de tijd, dat er op den toren eene spits geweest is, tot voor 1575 opklimmen.

De meening, dat de torenbouw niet geheel volgens het aanvankelijk plan is voltooid, is niet zoo gemakkelijk te wederleggen; wij kunnen omtrent de torenhoogten in het algemeen slechts aanvoeren, dat men het zich in de tijden waarvan deze kerk heugt, veel al ten pligt en regel stelde, de toren zoo hoog te maken als de kerk lang was.

Neemt men nu in aanmerking, dat lengte en hoogte hier vrij wel accorderen, dan zou men ook aan het laatste met eenige zekerheid mogen twijfelen.—Ten slotte zouden wij daarbij nog kunnen aanvoeren, of dan al de torens in Friesland, waarop de onze volgens de heer van Kinschot zooveel gelijkt, allen in hunnen bouw niet voltooid zijn, of allen mogen verondersteld worden met spitsen te zijn geweest, dit is immers niet aan te nemen. [192]

Uit een en ander mogen wij dus opmaken, dat de toren zooals hij nu zich vertoont, de originele gedaante daaromtrent zal hebben behouden.

Doch genoeg hiervan, wijden wij nog onze aandacht eene wijle aan de torenklokken, die over het algemeen in onzen tijd eveneens een punt van scherpzinnig onderzoek voor de geleerden uitmaken.

De klokken, die wij bij het bestijgen van den toren, het eerst ontmoeten, zijn de luiklokken, doorgaans de groote en kleine klok genoemd: de groote is toegewijd aan de H. Maria, zooals wij uit het volgende omschrift kunnen opmaken, dat in gothisch schrift is aangeduid.

Sancta * Maria * virgo * intercede * mi * toto * mundo * quia * genuisti * regem * orbis * anno * domino * m * ccccc Johannes * Moer * me * fecit.

Dat is:

Heilige maagd Maria wees mijne voorspraak, omdat, gij den Koning der wereld, (tot heil) der geheele wereld hebt voortgebragt.

Door mij Johannes Moer is, (deze klok) vervaardigd, jaar des heeren vijftien honderd.

De kleine luiklok is, daar zij te hoog voor eene opmerkzame beschouwing hangt, niet geheel door ons kunnen worden nagezien.—Van het gotisch schrift, is ons het jaartal MCCCCCXI alleen duidelijk voorgekomen.—Beter was natuurlijk het volgende in latijnsche letters, daar van na te schrijven. [193]

dat is:

Het gothisch omschrift en de fraaije versierselen van de reeds meermalen aangehaalde Willebrordusklok, die het geheel uur slaat, zijn mede tot onze groote spijt, door hare gevaarlijke plaatsing slecht te beschrijven.

Nog treffen wij op den toren aan de brandklok, doch deze is, vergeleken bij de vorige, van veel jonger dagteekening even als de klokken van het carillon, die meest allen door Gerardus Both vervaardigd zijn, zooals uit hunne omschriften te zien is.28

»Wanneer en door wien deze kerk gesticht is,” schrijft de Heer Kinschot, »blijft onzeker, doch men vindt bij het orgel, aan eene pijlaar het jaartal 1003 met oude letters, die waarschijnlijk het jaar van derzelver stichting aanduiden.”29

Dikwijls hebben wij naar die pijlaar en die oude letteren gezocht, doch, indien wij in aanmerking nemen, dat er in 1838 een ander orgel gebouwd is, kan het ons niet verwonderen, dat beiden verdwenen zijn. Wij zullen echter eenige redenen aanvoeren, waarom ook wij meenen, dat de stichting van 1003 heugt en alzoo het [194]»waarschijnlijk” van van Kinschot tot eenige meerdere zekerheid brengen.

Uit de geschiedenis der middeneeuwsche kerkenbouw, mijne lezers, weten wij, dat het volstrekt niet tot de zeldzaamheden behoorde, als men soms eene of meerdere eeuwen vooral op kleine plaatsen over kerk en toren bouwde; trouwens, men wilde in die tijden,—in groot contrast met tegenwoordig, als men meest »ligt en digte” praalkerkjes bouwt—men wilde in die tijden, een trotsch, een schoon en verheven gebouw daarstellen,—dan lag men eerst den grondslag van den westelijken toren en de oostelijke apsis, en wat men zelf niet kon en dacht te voltooijen, dat liet men over aan het nageslacht, te doen, dat het deed, zoo schoon en met zóóveel sijmbolische aanduidingen als men kon aanbrengen, ter eere van Hem, die eenmaal daar binnen zoude vereerd worden.

Brengen wij nu, de »waarschijnlijke” oudheid der kerk in verband, met hetgeen wij reeds vroeger schreven, nl., dat de plaats waarop de kerk gesticht werd, eertijds een heidensch kerkhof was, dan wordt die waarschijnlijkheid reeds iets minder, de kerk immers nam ook na zijnen dood den Christen binnen hare muren, of in haren omtrek—in de schaduwe harer transen—op, en waar kon men veronderstellen beter te rusten, dan daar? Doch vooral de duifsteen, nog aan het benedengedeelte der toren aanwezig, en waarmede de kerk aan haar beneden omtrek voor ruim 50 jaren nog was omzoomd, de duifsteen waarmede men voor 2000 jaren reeds bouwde, doet ons met eenige gemoedelijke overtuiging denken, dat het jaartal 1003 het jaar der kerkstichting zal zijn.

Neemt men nu wijders in aanmerking de trage voortgang harer bouw, dat Oudewater in 1265 reeds tot stad werd gemaakt en het factum, door van Kinschot vermeld, dat er reeds voor (hoe lang) het jaar 1329 vier altaren [195]in de kerk aanwezig waren, dan wordt het gevoelen van het jaar harer stichting—1003—al meer en meer aanneembaar30, doch, dit dan waar zijnde, dan mag Oudewater zich beroemen, binnen zijne muren te hebben, een der oudste kerken van Nederland.

»De (bediening der) pastorie wierdt van oudts door den deken van Oud-munster van Utrecht, en, den paus beurtelings verschonken, het recht van vicarissen benoemen, ging bij overdragt en de burgers stelden den kerkbewaarder (koster) aan, volgens voorrecht van Graaf Aelbrecht van Beijeren dd. 28 Mei des jaars 1400.31

»Sedert de geloofshervorming, behoort de kerk van Oudewater onder het classis van Gouda en Schoonhoven, welke tot Junij des jaars 1578 onder het classis van Dordrecht geweest is.—Twee Predicanten bedienen thans (1746) de Gereformeerde gemeente.

»In het jaar 1647 echter werd op raad van de Heeren Gemagtigde Raden, om de zwaarte van den dienst, en uitgebreidheid der parochierende districten, een derde predikant toegestaan, doch ter aanhouding van de Regering der stad Gouda te gelijk bepaald, dat ingeval eene kerk mogt worden opgericht in het dorp van Goverwellensluis, dat alsdan de jongste predikant, in de kerk van Oudewater dienstdoende, als predikant in de kerk van het voorz. dorp zoude worden32 gebruikt. Doch sedert het jaar 1721, is die derde predikants-plaats weder niet meer vervuld, dewijl de stad door onmagt en verval, [196]de gewoonlijke stadswedde des predikants niet langer konde opbrengen en betalen. Zulks om de twee predikanten te gemoet te komen in de dienst bij de Staten van Holland, werd overeengekomen, dat, door de kerkeraad onder approbatie van den magistraat zoude worden beroepen, een persoon tot ziekentrooster, catechiseermeester en nog een tweede tot schoolmeester en voorzanger, beide onder toevoeging van der staten33 wedde te zullen genieten.34 [197]

»De kerkenraad bestaat uit twee predikanten, vier ouderlingen en vier diakenen, welke bij het ledig zijn eener predikants plaats, de beroeping van een anderen predikant doen, doch het drietal, moet zoowel als het beroep, aan de beslissing der magistraat, ter al of niet aanneming worden aangeboden.”

Zoo stond het met de bediening der kerk, tijdens de Heer Kinschot; (1746) doch het is noodig, dat wij de veranderingen daarin sedert aangebragt, kortelijk aanstippen:

Wel is Gouda nog de classis waaronder de kerk behoort, wel wordt zij nog door twee predikanten bediend en is het getal der diakenen nog vier, doch de hoeveelheid ouderlingen is sedert vele jaren met een vermeerderd en alzoo op vijf gebragt. [198]

De gekozen drietallen, en door den kerkeraad beroepen predikanten, behoeven voorts niet meer den magistraat ter approbatie worden voorgelegd.

De ziekentroosters en catechiseermeesters, worden insgelijks in onze dagen, hier ter plaatse niet meer benoemd, daar de predikanten, de bediening als zoodanig, weder op zich hebben genomen en op het gehucht Goejan-verwelles-sluis eindelijk, werd ten jare 1845, een aan de protestantsche eerdienst gewijde kerk gesticht, waarvan de bediening niet op den jongsten predikant alleen rust, doch om beurten wordt waargenomen, door de twee leeraars der Hervormde gemeente uit deze plaats.

Het beheer van de bezittingen der kerk, is opgedragen aan het collegie van kerkvoogden.

1. Theodorus Aemilius 1566, was eerst pastoor en is later als predikant naar Utrecht vertrokken.

2. Huig Dirksz 1574—vertrokken naar Gouda in 1575.

3. Johannes Gelasius (Vitriarius genoemd) alhier vermoord in de spaansche troebelen A^o. 1575.

4. Laurentius Copicanus 1578 vertrokken naar Leiden 1579.44

5. Chistianius Sinapius Venlo 1578—hij werd beroepen van Dordrecht en vertrok naar Medenblik in hetzelfde jaar 1578.

6. Abraham Jansz. werd beroepen van Vlaardingen 1583, vertrok naar Montfoort 1586.

7. Simon Johannes Groeninganus beroepen 1586.

8. Andreas Stangerus 1589, heeft zijne dienst alhier geeindigd den 3 Mei A. 1608.

9. Adrianus Wittius werd beroepen als Proponent 1601.

10. Johannes Lydius, is van Arlanderveen den 11 April 1602, in de dienst dezer Kerke getreden, stierf 1643.

11. Levinus De Raad, werd beroepen van Ridderkerk 1608, en vertrok naar Haastrecht 1617. [205]

12. Fredericus Abbema, 1619, is den 5 Aug. 1636 Emeritus verklaard, behoudende den rang en zyne wedde.

13. Gibbo Theodori âb Eerst, is beroepen van Schoonderwout 1636, en Emeritus verklaard 1668.

14. Cornelis Molswyk, kwam als Proponent 1645, en stierf 3 October 1656.

15. Johannes Valkius, voor Derde Predikant beroepen van Cockengen, 1648, vertrok naar Amersfoort 1658.

16. Casparus Velthuysen, werd beroepen van Ouwerkerk aan den Yssel den 27. October 1658 in plaats van Ds. Joh. Valkius, en stierf 1674.

17. Henricus Rynsdyck, beroepen van Pynaker 1657, vertrokken naar Amsterdam, aldaar bevestigd den 9 January 1667, en overleden den 6 Maart 1689.

18. Simon of Samuel Gruterus wierd beroepen van Ysselmonde 1667, los gemaakt, als beroepen te Haarlem, den 22 November 1669, en stierf aldaar Emeritus 1705.

19. Theodorus Gibonis âb Eerst, is beroepen van Meerkerk Loco Patris Emeriti 1668, en zelf Emeritus verklaard 1698.

20. Johannes Vereycken, is beroepen van Wormerveer 1671, en gestorven 1674.

Na eene langdurige Vacature van twee plaatsen, zijn beroepen:

21. Casparus Wagtendorp, uit de Nieuwpoort beroepen den 3 Julij 1675, in de plaats van D. Casparus Velthuysen, alhier overleden, vertrokken naar Breda 1680.

22. Johannes Rulicius, beroepen van Berkel, den 31 July 1675 in de plaats van D. Johannes Vereycken, alhier overleden, vertrokken naar Haarlem 1681, stierf aldaar den 22 Mei 1696.

23. Johannes vander Horst, beroepen van Willige Langerak den 16 December 1680, in de plaats van den vertrokken D. Casparus Wagtendorp, gestorven 1687. [206]

24. Arnoldus Brantius, beroepen van Berg-Ambacht, in de plaats van Ds. Johannes Rulicius, den 22 Maart 1685, gestorven 1712.

25. Otto Brand Swalmius, beroepen van Overschie den 26 Januarij 1689, in de plaats van den overledenen D. van der Horst, vertrokken naar Enkhuyzen 1693.

26. Wilhelmus den Appel, beroepen van op den Bommel den 1 February 1694, in plaats van den vertrokken D. Otto Brand Swalmius, overleed 1713.

27. Isaäk Hazeu, beroepen van Voorhout den 21 Augustus 1698, in de plaats van D. Theodorus Gibboni âb Eerst, Emeritus, insgelijks Emeritius verklaard 1714.

28. Cornelius Houthoff, beroepen van Haastrecht Januarij, 1713, na vijf maanden verblijf vertrokken naar Dordrecht, en van daar naar Amsterdam 1719.

29. Johannes de Wildt, beroepen van Oirschot den 14 September, 1713, in de plaats van den vertrokken Ds. C. Houthoff, gestorven den 24 Sept. 1738.

30. Johannes Voss, beroepen van Claaswaal, den 14 September 1713, in plaats van den overledenen D. Wilhelmus den Appel, stierf den 6 Augustus 1746.

»Bij Resolutie van de Staten van Holland en Westfriesland van den 21 Junij A^o. 1741. werd D. J. Voss, vermits zyn zwakheid en verval van levensgeesten, van de H. Dienst geëxcuseerd, tot ter tijd zijn Eerw. mogte hersteld worden, Salvo honore et Stipendio.”

31. Daniel Bedber, beroepen van Schalkwyk den 27 Maart 1714, in de plaats van Isaäk Hazeu, verklaard Emeritus—Los-gemaakt naar Alkmaar den 10. November 1715.

32. Wilhelmus Mesch, beroepen uit den Hitzert den 24 Maart 1716, in de plaats van den vertrokken D. Daniel Bedber, overleed den 8 Januarij 1721.

33. Albertus Heshusius, beroepen van Vreeland den [207]19 Maart 1739, in de plaats van den overledenen D. Johannes De Wildt, vertrok naar Haarlem, en heeft zijne afscheids-reden gedaan den 3 April 1741.

34. Johannes Marinus Costart de la Morasiere, beroepen uit den Nieuwpoort den 28. Maart 1741, in plaats van den vertrokken D. Albertus Heshusius; hij heeft zijn intrede predicatie gedaan 7 Mei 1741 † 1768.

35. Johannes Ernestus Jungius, beroepen van Dalfsen den 4 October 1741 tot derden predikant—ter oorzake van zware ongesteldheid van Ds. Johannes Voss.45

36. Adrianus Ploos van Amstel beroepen van Oud-Loosdrecht den 14 Julij 1744, in plaats van den vertrokken Ds. Johannes Ernestus Jungius—bevestigd 15 November 1744 en overleden 1762.

37. Jacob van Kampen beroepen van Kedichen A^o. 1763, in plaats van Ds. Ploos van Amstel, vertrokken naar Rhenen 1774.

38. Ds. van Beuningen Noordbeek beroepen van Polsbroek, is alhier overleden.

39. Hermanus Zwavink, beroepen van Heer Jansdam, is te dezer plaatse overleden, den 7 Maart 1800.

40. Johs. van Nuijs Klinkenberg, beroepen van Overschie A^o. 1775. Anno 1776 vertrokken naar Deventer en van daar naar Amsterdam.

41. Antonie Kuyper, beroepen van de Wormer 1776 vertrokken naar Delft 1779 van daar naar Amsterdam.

42. Corns. Jan van Seist, beroepen van Wilnis 1779, vertrokken naar Delft 1780.

43. Dideribus Hermanus van Rossum van Wilnis beroepen 1780 vertrokken naar Delft 1788. [208]

44. Petrus Theodorus Avink du Prê, beroepen van Zuilen 1788, naar Hoorn vertrokken 1790.

45. Johannes Bekking, beroepen van Schipluiden 1791 en overleden 1809.

46. Jacobus Roeloffs (in plaats van den onder Nr. 39 genoemden en overleden H. Zwavink) is beroepen van Streefkerk in 1801 en overleden in Maart 1825.

47. Matthias Johs. Römer, (in plaats van den overledenen Ds. Bekking), beroepen van Wognum en Wadweide 4 Junij 1809, overleden 15 Julij 1821.

48. Jacobus Hendrik Tol, in plaats van den overleden M. J. Römer; beroepen van de Meern, intrede gepredikt 6 October 1822, vertrokken naar Kampen in Februarij 1825.

49. Michael Adrianus Jentink, in plaats H. J. Tol.—Beroepen van Vinkeveen Anno 1825.—Intrede gepredikt 7 Augustus 1825.—Vertrokken naar Harlingen 24 Julij 1831.

50. Gerardus Steenhoff in plaats van de overleden Jac. Roeloffs—beroepen van Jutphaas 1826.

51. Apollonius Cornelis Lorentz, in plaats van Michiel Adrianus Jentink—proponent in 1832 en overleden alhier in 1845.

52. Hermen de Vries, in plaats van den overleden A. C. Lorentz—beroepen van Heikop en Boekop in 1846, vertrokken naar Leeuwarden 1851.

53. Jan Pieter de Keyser, in plaats van H. de Vries—beroepen van Noordeloos 1851, vertrokken naar Arnhem 1852.

54. George Philip Kits van Heyningen, in plaats van Jan Pieter de Keyser.—Beroepen van Rijsoord en Strevelshoek in 1852, vertrokken naar Deventer 1855.

55. Johannes Marcus Kolff, in plaats van G. P. Kits van Heyningen, beroepen van Odijk in 1856. [209]

Tot hiertoe mijne lezers strekt der predikanten-lijst in dezen tijd, zoodat de bedienaars van de kerk onzer beschrijving nu zijn de Eerw. Heeren Gerardus Steenhoff en Johannes Marcus Kolff.

Nog iets over de kerk zelve.—Is het dus nu niet te betreuren, nu wij eenigsints meer bekend zijn geworden, met deze grijze eerwaardige kerk, dat men bij het herstellen derzelve, (dat nu en dan hoog noodzakelijk was), zoo weinig acht heeft geslagen,—voornamelijk in de voorgaande eeuw—om de oorspronkelijke constructie te behouden. Wanneer zal men het toch beter leeren begrijpen, wat de Gothiek is en hoeveel aestetisch gevoel een schoone gothische kerk bij ieder moet opwekken, die zelfs slechts weinig van deze verheven bouwkunst begrijpt!

Doch niet alleen in Oudewater, in verreweg de meeste plaatsen van Nederland is men met de meeste onverschilligheid met het herstellen der oude kerken te werk gegaan. Is dit voor de pen van een minnaar der gothiek soms wat streng, dan zullen wij een deskundige citeren.

»Het is mij niet bekend” zeide op de algemeene bijeenkomst van de leden der maatschappij »tot bevordering der bouwkunst” op 23 Junij 1854 de ervaren Rotterdamsche architect de Heer W. N. Rose »Het is mij niet bekend, dat er ergens een gebouw uit de middeleeuwen bestaat, dat in een volledige toestand van onderhoud is gebleven; hetgeen men veranderd heeft, is niet verbeterd; de herstellingen zijn of gebrekkig geweest, of zijn geschied geheel tegen den stijl van het gebouw, hetgeen uit het oogpunt van de kunst beschouwd, met eene langzame slooping gelijk staat.—En het is treurig te moeten bekennen, dat dit nog [210]dagelijks plaats grijpt, en wel het meest die groote en merkwaardige voortbrengsels der kunst treft, die onze steden tot sieraad konden verstrekken en waarvan het schoone, het eerwaardige en het verhevene van den gothischen stijl het krachtigst te voorschijn komt.”

Doch mijne lezers, al is nu deze kerk geen kruiskerk meer, al tooit zich niet meer muur noch gewelf—zooals nog de protestantsche kerk in Naarden—met schoone beschilderingen, al maakte men ingangen, waar deze met haar geheel niet harmonieren, al bekalkte men hare eerwaardige muren van buiten met Portlandsche cement en al verplaatste en verhakte de steenhouwer de grafzerken, om daaraan eene meer onderling gelijke gedaante te geven, de zerken, die dus nu niet meer de assche dekken van hen, wier namen er nog op uitgedrukt zijn,46 nog is de kerk schoon, nog heeft men stoffe in overvloed, om zich personen en zaken van het grijs verleden voor den geest te tooveren.

Personen en zaken?—Zeker mijne lezers, of komt het niet bij u op als gij u binnen hare grijze muren bevindt, hoe dikwijls de manhafte poorters daar zich hebben verootmoedigd voor hun Hemelheer, en kracht en moed gesmeekt, zich waardiglijk tegen een even dapperen vijand te verdedigen, hoe dikwijls de verwulven het stemgeluid der Godsdienstleeraars hebben opgevangen en teruggekaatst, van hunne hoogte tot in het soms blijde, doch ook soms bedroefde gemoed mijner medeburgers! Wie somt het [211]op, hoe menigmaal de tranen gevloeid zijn, van grijsaard en kind, van echtgenoot en vader, van bruidegom en verloofde op de kille grafmonumenten, die de asche dekken, van diepbetreurde dooden, wier zerken ons nog zoo dikwijls wij de kerk betreden, zoo somber het memento mori als toeroepen.

Doch wij nopen u met ons het kerkgebouw te verlaten, want wat zoude het ons baten steen voor steen te ondervragen, de sombere en plegtige stilte van het Godshuis wordt niet onderbroken door eenig wederwoord, het statig gebouw zwijgt en blijft zwijgen.

En nu wat dunkt u geachte lezer, was het wel te veel, toen wij om oudheid en schoone bouwtrant het eerst de aandacht voor kerk en toren verzochten? De kerk staat daar zoo plegtig en de toren verheft haren nok nog zoo fier gedurende zoovele eeuwen! Nog bestaat er van buiten eenheid, en beiden—al maakt het een vreemd contrast, de kerk bekalkt en de toren nog ongesmeurd te zien—, beiden immers dragen zij de onmiskenbare sporen der schoone gothiek, beiden nog bezitten zij eene menigte spitsbogen, waardoor genoemde bouworde zich insgelijks onderscheidt, die spitsbogen waarin de vrolijk tjilpende zwaluw lustig haar kunstig nestje van IJsselklei bouwt, vanwaar zij uitvliegt naar omhoog in den blaauwen aether om voedsel op te doen, voor zich en de haren! ach, de mensch vindt bij het zien eener gothische kerk zooveel stoffe tot nadenken!

En weder wie vreemdeling is in deze plaats, en haar eenmaal mogt bezoeken, hij zal zich eenige minuten der beschouwing van kerk en toren gewijd niet beklagen. [212]

Indien wij nu de beschrijving der publieke en merkwaardige gebouwen, die binnen Oudewater staan of gestaan hebben, naar derzelver oudheid vervolgden, dan moesten wij noodzakelijk den draad der kerkelijke gebouwen afbreken en het natuurlijk gevolg daarvan zoude zijn, dat de orde, die wij ons aanvankelijk voorstelden, er door lijden moest. Alzoo zullen wij doorgaan eerst de reeks kerkelijke gebouwen tot den tegenwoordigen tijd te beschrijven, doch om dit met te meer vrucht te doen, is het allernoodzakelijkst, hoewel noode, de aandacht eerst kortelijk te bepalen op

Na de inname der veste door de Spanjaarden in 1575, is het gemakkelijk te begrijpen, dat de uitoefening der roomsche Godsdienst aan geene belemmering zal onderworpen zijn geweest, en de kerk, al was de protestantsche leer daarin reeds voor 1575 gepredikt, zij toch door de Spaansche bezettelingen weder zal gebruikt zijn geworden tot uitoefening hunner eerdienst. Het gelukte echter in het volgende jaar aan den onverschrokken van Zwieten en de zijnen, wederom de stad voor Oranje te overrompelen, en van dien tijd ongeveer, kunnen wij veilig aannemen, dat de parochiekerk in het ongestoord bezit der hervormden zal geweest zijn.

Wat waren helaas de gemoederen verbitterd in het woelige tijdvak onzer beschrijving, ach! zij die steeds vrienden waren, verkeerden aldra niet zelden in openbare [213]vijandschap, de teederste banden, die van minnende echtelingen, van ouders en kroost, van familien en aanverwanten, werden soms wreed vaneen gereten, en eene betreurenswaardige wrake verving eene zoete vriendschap en genegenheid. En van waar de laakbare stemming? Ach mijne lezers! ook Oudewater voedde in zijnen boezem de giftige slang van geloofs- en godsdiensthaat, en wel zoo, dat het de betreurenswaardigste gevolgen met zich sleepte. Hadde men helaas beter begrepen, dat het geloof van protestant en katholijk beide een waren in het Goddelijk gebod van naastenliefde, en toch werd het in dien tijd, door beiden zoo ongelukkig verbroken.

Gelukkig echter na het woeden van den genoemden storm in al zijne woestheid, verminderde zij allengskens, tot er eindelijk een vrij dragelijke ruste aan den horizont lichtte. En het moest alzoo geschieden, want de mensch ging in de ontrolling der drie laatste eeuwen vooruit, met rassche schreden vooruit, op de schoone bane van stoffelijke en geestelijke beschaving. Hierdoor begon hij het ongerijmde, het den christen vernederende der geloofshaat in te zien, en nu …. nu in onze welgeordende maatschappij, onder het bestuur van Nederlands beminden derden Willem, zijn alle burgers van Nederland gelijk voor de wet, onze volks-vertegenwoordigers toonen meest allen te begrijpen, wat de negentiende eeuw van hen vordert, wat de verlichte mensch uit dien tijd wil; en de vruchten dier vooruitgang? Tuigt het mijne lezers, hoe schoon zij zich openbaren op iedere plaats van het gezegende Nederland.

In de eerste tijden dan na den moord door de Spanjaarden, in de kleine veste zoo mededoogenloos uitgevoerd, konden de roomschgezinden hunne Godsdienst naar willekeur nog in het openbaar uitoefenen; in die vrijheid [214]echter konden zij zich niet zeer lang verheugen, daar reeds van den 5 September 1578 een placaat bestaat op de vicarijen en geestelijke bezittingen, alsmede de uitoefening der roomsche eeredienst.

Spoedig mogten zij nu niet meer hunne religie in het openbaar uitoefenen. Wij vinden ook in dien tijd geen pastoor, als hier verblijf houdende en voor het algemeen leerarende, in eenig document aangeduid.

Zoo stonden de zaken, toen in 1614 de roomsche geestelijke Baaks of de later zoo beroemde Johannes Wachtelaar, doch waarschijnlijk meermalen beiden, voor het eerst in stilte, begunstigd door het nachtelijk duister, de mis celebreerden, ten huize van den poorter Jan Willemse Copper.47

Naar wij bijna met zekerheid kunnen vermelden, bleef men het huis van dezen steeds als punt van bijeenkomst houden48, en kwamen er van tijd tot tijd, de weg gebaand zijnde, andere geestelijken, alhier de gemeente bedienen. Zoo weten wij, dat in 1615 en 1616 alhier kwamen prediken de Heer Ægidius, die opgevolgd werd door deszelfs broeder Thomas, doch kort daarna vertrok.

In 1620 was alhier als priester werkzaam zekere pater Jacobus Tyras genaamd, een Antwerpenaar van geboorte. Lector in de theologie te ’s Hertogenbosch, zond zijn overste hem in 1620 naar Holland als missionaris, en Oudewater, ’s Gravenhage, vervolgens de omstreken van Hoorn en Enkhuizen, waren getuigen van zijnen ijver. [215]Eindelijk kwam hij op aandrang der catholijken binnen Hoorn, rigtte daar eene bidplaats op en was de eerste missionaris, die op bepaalde plaats en tijd de roomschen vereenigde en de diensten met plegtigheid verrigten mogt. Zoodanige vorderingen in de uitoefening zijner Godsdienst moesten evenwel duur gekocht worden, daar Tyras bij zijne komst te dezer plaatse, den kerker tot verblijf werd gewezen en dezelve in Hoorn insgelijks drie maanden moest betrekken. Hij stierf te Hoorn, 3 September 1638 en werd in het choor der groote kerk begraven.49

Na dat den weg door Tyras tot het uitoefenen zijns geloofs, al meer en meer bereid was geworden, was het Modestus Stevens Senk, die het eerst het herderschap in het openbaar op zich nam. Harderwijker van geboorte, was hij bij leeraar in de roomsche theologie, tevens kanunnik van Deventer. In zijne geestelijke bediening het opzigt gehad hebbende over de Veluwe, heeft hij daarna de gemeenten van Oudewater en die van IJsselstein bediend, gelijk hij zelf in een brief van de geestelijkheid aan Jacobus Bool getuigt. Bij de gemeente van deze plaats bediende hij tevens nog Linschoten, Weerden, Roozendaal enz.

Nader werd hij in ballingschap verzonden en is te Keulen, alwaar hij tot president van het Hollandsch collegie aangesteld was, overleden, den 5 Julij 1654.50

Op deze is gevolgd in 1626 of 1627, Johannes Bekom, een Utrechtenaar en Lincenciaat in de Godgeleerdheid, deze is echter naar Delft beroepen.

Tijdens Bekom echter nog alhier verbleef, kwam ook hier de eerste pater der Jezuiten, Ludovicus Soutien. [216]Tot dusver was er echter nog geene kerk voor het uitoefenen hunner eerdienst, doch wij kunnen veilig aannemen, dat de in het begin dezer eeuw verbroken kerk aan het Heilig leven gebouwd of ingeruimd is, tusschen 1626 en 1640 tot het publiek uitoefenen dier godsdienst. Eenigen tijd is hier ook geweest als priester Johannes Kuisten, die daarna naar Raanburg vertrok.

Ook de Heer Nicolaas van Hee, moeten wij onder de geestelijken dezer plaats noemen. Hij was geboren te Polsbroek volkomen Bacelier in de Godgeleerdheid en is alhier gestorven of begraven op den 21 April 1673. Als orde-geestelijke was pater Houtman van den genoemden pater Soutien opvolger, zoodat wij van nu aan in Oudewater een reeks wereldlijke priesters en een reeks orde-geestelijken of paters moeten vermelden, hierdoor ontstonden dan ook twee gemeenten en tengevolge van dien, twee kerken, de eerste: de paterskerk zagen wij, reeds op het Heilig leven en de tweede de kerk voor de wereldlijken priesters verrees aan de markt.51

In de beschrijving door H. v. R. bladz. 334 vinden wij nogthans ook vermeld, dat naar luid van een brief van Philippus Rovenius anno 1650, Jacobus Houtman, daar als noodhulp genoemd wordt bij pastoor Van Hee52. Hoe het zij, dit althans weten wij zeker, dat de twee kerken in 1667 en 1668 bestonden. De doopregisters immers dier beide gemeenten zijn nog in aanzijn, die van de kerk aan de markt, dagteekent van 4 Mei 1667 en die van het Heilig leven, van den 12 November 1668.

»Na Van Hee, is gevolgd zeker Heer Gillis, wiens [217]opvolger wederom geweest is Adrianus Overgow53 ten zijnen tijde weder was noodhulp zekere Johannus Duc van Montfoort en successivelijk nog meerdere, doch hunne namen laten wij achterwege. In Overgows plaats is gekomen de Heer Hugo Hoofd, een Montfoortenaar, doch Hoofd werd naar Amsterdam beroepen en Overgow keerde weder naar zijne pastorie binnen Oudewater. Hier had hij eerlang voor de pastorele rechten te kampen, tegen pater Paulus Oosternijk, een Jezuit en zendeling alhier. De pater beweerde, dat de pastoor niet bevoegd was om de katholijken der omliggende dorpen te gaan bedienen. Doch nadat de Heer Hugo van Heussen de stukken onderzocht en de getuigen gehoord had, heeft hij den pater het proces tegengewezen.

Onder de geestelijken die de Roomsche eerdienst alhier hebben waargenomen, moet nog genoemd worden, pater Rollandus Daniels, doch door vertrek van dezen naar elders is er eenige schorsing in de geestelijke dienst op het heilig leven geweest, immers wij kunnen dit opmaken uit de doopregisters, die in 1705 eindigen en in 1709 wederom beginnen.

Omstreeks voornoemde tijd, was pastoor aan de marktkerk de Heer Johannes Chrysostomus Vijfhuizen, een Hagenaar. In de Hervormde Godsdienst opgevoed zijnde en langen tijd geleefd hebbende, omhelsde hij later het Roomsche geloof. Nadat hij hier en daar als noodhulp had gestaan, werd hij door den Bisschop van Sebaste naar deze plaats geschikt, om de ingezetenen en gemeentenaren uit den omtrek te bedienen.

Deze pastoor Vijfhuizen was het, die de beginselen [218]van de eerdienst der bisschoppelijke Clerizie toe gedaan zijnde, ook zoodanig een gemeente alhier stichtte en na vruchtelooze pogingen, tot het aankoopen van een huis waarin hunne Godsdienst uit te oefenen, zijn zij in het bezit gebleven van de kerk aan de markt, tot op dezen tijd.

De naamlijst van Roomsche geestelijken, der twee kerken, die wij tot hiertoe dooreen ter neder schreven, moet dus, nu het kerken zijn, waarin verschillende eerdiensten worden uitgeoefend, onder afzonderlijke rubrieken voorkomen.

Anno 1709 was pastoor aldaar de eerw. heer Johannes de Ruyter, minderbroeder, die op den 20 Februarij 1725 overleed en tot opvolger had zijn kapelaan in hetzelfde jaar.

1725 Alexander de Neve, die den grooten tol aan de natuur betaalde den 28 Augustus 1767, en opgevolgd werd door deszelfs kapelaan in

1767 met name Franciscus Rogiers, deze den 14 Februarij 1781 overleden zijnde, kwam in zijne plaats in

1781 Lambertus Lem, die onder Rogiers, zijn kapelaan was. Pastoor Lem, die in 1796 den 29 November stierf heeft tot kapelanen gehad:

a. Johannes Augustinus Moorman die den 27 December 1784 overleed.

b. Henricus Marselus ontslapen den 27 November 1790.

c. Michael van de Ven.

d. Johannes Schenk, die tweede adsistent was.

De opvolger als pastoor voor den eerw. Heer Lem, die in 1796 overleed, was nog in hetzelfde jaar de reeds [219]genoemde Michael van de Ven, die tot aan zijn dood (23 Mei 1809) de pastorale betrekking bekleedde. Nog in

1809 werd hij opgevolgd als pastoor door zijnen kapelaan Johannes Schenk,—door zijn overlijden echter, werd in

1814 als pastoor dezer gemeente benoemd Christianus Florus, die reeds sedert Anno 1809 kapelaan was bij pastoor Schenk; deze pastoor is alhier overleden op den 2 Mei 1852 na 43 jaren als priester in deze gemeente te zijn werkzaam geweest. Gedurende zijn ambt van pastoor alhier heeft hij de volgende kapelaans gehad:

a. Gerardus Schouten † 2 Maart 1829 in deze gemeente—hij werd in die betrekking opgevolgd door

b. Josephus Wilhelmus van Ewijk, die van hier als pastoor naar Bommel is vertrokken op den 2den Junij 1834. Na dezen is alhier als kapelaan gezonden

c. Antonius Franciscus Ranshuizen, die van hier als kapelaan naar Hoorn vertrok den 11 Oct. 1835 en opgevolgd werd door

d. Henricus Theodorus Loninck, die uit dezen plaats den 14 Nov. 1849 als kapelaan vertrok naar Rotterdam en in wiens plaats is gekomen

e. Wilhelmus van Asveldt, die als kapelaan naar Haarlem ging den 4 Junij 1851; zijn opvolger was54

f. Fredericus Stephanus Kraaivanger, die van hier als kapelaan naar Leiden vertrok den 24 Mei 1853.

Nog in hetzelfde jaar van het overlijden des eerw. heeren Florus (1852) is alhier als pastoor gezonden Franciscvs Schreurs die als pastoor naar Coevorden ging den 31 Mei 1853 en in

1853 wierd opgevolgd door Alexander Matthias Balthasaar [220]die tot kapelaan had sedert 5 Junij 1853 Stephanus Ignatius Rooters.

De eerw. Heer Balthasaar is van hier vertrokken als pastoor der Mozis en Aaron kerk van Amsterdam in het jaar

1854 als wanneer hij opgevolgd werd als pastoor door den eerw. heer Johannes Henricus Dierhoff, die deze pastorie tot op dezen dag, met zijn kapelaan den eerw. pater Stephanus Ignatius Rooters bedient.

Anno 1700 Johannes Chrysosotimus Vijfhuizen, die alhier in 1729 overleed en opgevolgd werd in

1729 door pastoor Hubertus de Vos, in wiens plaats A^o.

1768 kwam de eerw. heer pastoor Theodorus van Hagenouwe die van hier in 1797 vertrok en na 1814 in Oosterhout is overleden.

In 1797 was pastoor Godefridus Spruyt van Schiedam naar hier gekomen. Achtereenvolgend heeft hij tot kapelanen gehad, de Heer H. de Jong die van hier als pastoor naar Gouda vertrok en P. van Wijk die van hier ging om de pastorie van Hilversum te bedienen (die beiden daar nog in bediening zijn.)

Pastoor Spruyt van zijne pastorie afstand gedaan hebbende, is elders gaan wonen, en in

1813 opgevolgd door Franciscus Johannes Guddee, die van Hilversum naar hier is gekomen en overleden is den 3 Augustus 1854 na 41 jaren in zijne gemeente te hebben geleeraard55. Tijdens zijne ziekte is als noodhulp [221]alhier geweest de eerw. heer C. A. Harderwijk die nu pastoor van Culenborg is.

1854. De eerw. heer Henricus Theodorus Verhoeff, bedient sedert het voorschreven jaartal nu de kerk aan de markt.

Volgens de Heer van Kinschot was dit kerkje der beschouwing van binnen waardig.—Uit een zekere bron weten wij echter, dat het buiten meer gelijkenis met op een schuur dan op een kerk gehad heeft.—Hoewel deze kerk insgelijks zooals nog de tegenwoordige aan het Heilig leven stond, was hare standplaats echter niet zoo digt aan de Kapelstraat als de tegenwoordige:

Zij heeft even als de twee vorige zeer weinig aanzien, dat voor een kerk-dicteert, twee ingangen verschaffen den gemeentenaren toegang in dezelve, de eene van uit de Kapelstraat de andere langs het Heilig leven; haar van de laatste zijde naderende, kan men in den gevel het volgende in hardsteen uitgehouwen opschrift bemerken

HAEC DOMUS DOMINI AEDIFICATA Ao. MDCCCIII

dat is:

Dit huis Gods, is gebouwd Ao. 1803.

Bij het binnentreden bemerken wij dadelijk, een zonderlinge constructie, zelfs zoo, dat niet het minst bij de bouwing aan symboliek schijnt gedacht te zijn, gothiek is er trouwens geen stip aanwezig. In deze kerk bevind zich 1 altaar, dat niet oostwaarts gerigt is, doch op [222]fraaiheid aanspraak mag maken, de communiebank wordt als een meesterstuk van beeldhouwkunst geroemd; zij bestaat echter slechts uit gedeelten van de communiebank uit eene kerk van IJsselstein. Zijn wij wel onderrigt, dan heeft men die eertijds aldaar publiek geveild en bij die gelegenheid welligt voor spotprijs alhier aangekocht. Het orgel heeft een clavier is zonder pedaal en onaangenaam van toon. Het jaartal van zijn bouw, alsmede de vervaardiger zal men er niet op vinden.

Om in de behoeften der steeds grooter wordende gemeente te voorzien, heeft men voor eenige jaren de kerk vergroot, zoodat er zich nu een groot getal gemeentenaren in kunnen vereenigen. De harmonie in het gebouw toen nog aanwezig, heeft echter zeer veel door dien herbouw geleden.

Dit kerkje, dat zich nog in wel onderhouden toestand bevindt, is zijn beziens van binnen om zijn fraaiheid niet onwaardig, het heeft echter eveneens slechts een altaar, het orgel heeft slechts een clavier en bezit geen pedaal, het is zwak, en niet zeer aangenaam van toon terwijl vervaardiger noch jaartal op hetzelve uitgedrukt staan. De oudste patroon van deze kerk is St. Michiel; doch door de opheffing der gemeente van Polsbroek in 1842 toen ook de bezittingen der kerk aldaar aan die onzer beschrijving gekomen zijn, is St. Johannes den Dooper, die patroon van de kerk in Polsbroek was, als tweede patroon alhier aangenomen.

Van buiten zou men bezwaarlijk eene kerk in dit gebouw herkennen, ware het niet, dat aan haren ingang, een houten kruis was aangebragt, waarop het volgende te lezen staat: [223]

IN HOC SIGNO VINCES

dat is:

Door dit teeken zult gij overwinnen.

Om op eenige volledigheid te kunnen aanspraak maken, mogen wij niet onvermeld laten, dat wij nog ten vorige jare een locaal in zeker huis hebben bezigtigd, staande op de have niet ver van de markt56 waarin, naar ons werd medegedeeld, eertijds—eveneens ter sluiks—de Mennonieten bijeenkwamen om hunne eerdienst uit te oefenen.—De zekerheid, dat het Mennonieten waren durven wij echter niet uitmaken, doch bepaald, konden wij aan eenige versieringen nog bemerken, dat er eerdienst in uitgeoefend is.

De christelijk afscheidenen in deze plaats woonachtig, vergaderen tot het uitoefenen hunner godsdienst, in zeker woonhuis57 op het Roodzand, dewijl de gemeente hier niet zoo vele leden telt, dat er eene kerk gesticht worde en een predikant aangesteld om haar geregeld te bedienen.

De Israeliten die hier gedomicilieerd zijn, bezitten—eveneens om hun gering aantal—geen Synagoge, daarom vergaderen zij in plaats daarvan sedert een aantal jaren in een woonhuis58 staande op de Korte donkere Gaard. Hun aantal is zelfs zoo gering alhier, dat zij bij sommige gelegenheden genoodzaakt zijn, Israelieten van eene andere plaats te ontbieden, om naar eisch hun feest te kunnen vieren en uitoefenen.

[224]

En hiermede mijne lezers is de beschrijving van de reeks kerkelijke gebouwen ten einde, wij noodigen u nu eerst, met ons weder eenige eeuwen terug te gaan, daar de beschrijving der geestelijke gestichten die hier eertijds in zoo ruime getale aanwezig waren, ons toeft.

Bij die beschrijving, zullen wij ons ten regel stellen, eerst de geestelijke gebouwen enz. te beschrijven, om daarna tot de gestichten over te gaan, die ontstonden, uit bijzondere en algemeene kosten tot liefdadig doel. [225]

»Wij hebben” zegt de heer van Kinschot, op bladzijde 58 zijner beschrijving van Oudewater, »met zekerheid ontdekt, dat hier een klooster van de zusteren van Sint Lijsbeth van de derde orde, even als in ’s Gravenhage geweest is; doch, geen het minste overblijfsel daar meer van overig zijnde, kunnen wij alleen ten bewijs aanhalen, den voorrechtsbrief, door Hertog Philips, als Graaf van Holland op het verzoek van eenige geordende geestelijken, op den 17den van Lentemaand des jaars 1452 aan dezelve gegund, waarnaar zij zich voegen, schikken en gedragen moesten.”

Genoemde schrijver is al zeer karig met het mededeelen van bijzonderheden, omtrent dit convent, en het »bewijs” van derzelver bestaan in Oudewater door hem aangevoerd, mogen mijne lezers niet als zoodanig aannemen, aangezien deze zusters in 1452 niet meer in deze plaats aanwezig waren; doch loopen wij onzen tijd niet vooruit, wij zullen deze zaak later van zelf opgelost zien.

In de beschrijving van het naburige Schoonhoven door H. van Berkum, vindt men de aankomst der zusteren alhier, aan het hoofd dezes aangeduid, vermeld. De oorzaak, dat zulks in de beschrijving van Schoonhoven te vinden is, ligt hierin, doordien voornoemde conventualen van Schoonhoven naar Oudewater zijn gekomen. [226]Zien wij dus, wat van Berkum daaromtrent heeft geboekstaafd.

»Van het klooster59 van sinte Lijsbeth, en van de Beggijnen of Sustern, op de oude Haven, moet men geen twee kloosters maken, gelijk ik ergens gevonden hebbe, het was er maar een, onder deze verscheidene namen bekend.

»Het regte jaar van deszelfs stichting is mij onbekend; in het jaar 1375, was er niet, als één klooster te Schoonhoven dat der Carmelieten; het is zeker, dat in het jaar 1399, er al twee woningen voor geestelijke vrouwspersonen waren, die van de susters op de oude Haven, en die van St. Agnes in de koestraat, waaruit in dit voornoemde jaer (1399) susters gestuurd werden naar Oudewater.

Het zal mijne lezers nu welligt duidelijk zijn, waarom wij hiervoren ter neder stelden, dat de geestelijke dochters, òf zusters van St. Lijsbeth, òf van St. Agnes zullen zijn genoemd geweest, eene verwarring hoogst waarschijnlijk ontstaande, doordien haar klooster of beter hare orde naar St. Lijsbeth was, en hare bidkapel aan St. Agnes gewijd geweest zijn zal, of omgekeerd. Deze zelfde verwarring verbeterde reeds hiervoren de Heer van Berkum in Schoonhoven, en daarbij weten wij immers zeker, dat het St. Ursala convent in Oudewater, waarover wij later breedvoerig zullen schrijven, eveneens zijn naam verschuldigd is, aan de patrones van de kapel der conventualen, die naar den derden regel van St. Franciscus leefden.60

Als aanleidende oorzaak nu, waarom deze zusters uit Schoonhoven naar Oudewater weken, vinden wij in de [227]oudheden van Rijnland vermeld, dat zij om de oorlogen, (de Hoeksche en Cabellaauwsche twisten) die het platteland onveilig maakten naar Oudewater trokken.61

En nu mijne lezers zullen wij eenige bijzonderheden vermelden, omtrent het hoe en waar, van deze hare vestiging in Oudewater.

Hiervoor staat ons ten dienste de copij van een handschrift, medegedeeld in de oudheden van Rijnland bladz. 457, 458 en 459, en uit het klooster Marienpoel bij Leijden van oorsprong.

»In ’t jaer ons Heeren 1399 doe sende Heer Vrederik die Biechter der susteren van Scoenhoven op de oude haven, en de Heer Claes, Biechter der susteren van Sint Agnieten te Schoonhoven in die koestraat die eerste zusteren wt horen huse, daer onse susteren voert wt gesproten zijn, ende alre eerst vergaderdese int heilige leven te Oudewater ende daer na vergaderdese bij Pieter Aven zoen over de sluse.62 [228]

Daerna int jaer ons Heeren 1412. doe coft suster Clemens Gelis dr. onse eerste mater in die derde oerde, gheboren van eerbaren ouders van Scoonhoven, die Husinghe, die den Heer van Vliet toehoorde, die stont in de capelstraat daer hi ons goedertierenheit in bewijsde om der wil zijnre vrouwen, die hoor suster Ariaen Jans dr. in onse Cloester brocht. In corte jaren daerna scoet Jan Melisz. husinge boven wt, dattet op onse werf vallen woude, dat men met balken onderscoerde, ende dese husinge coften wi, ende van dat voerhuis ande straat wort ons capel ghemaekt63 ende after daeran onse butenhuus. After teghen de stede muer64 langhes onse werf lieten wi een steenen huus timmeren, daer wi inweefden, bacten ende brouden, en de torfden en de verpenscot.65 Daer voer dat huus stont enen sconen put di wi lieten graven, daert water in ende wt vloeide ende ebbede, door een zijl66 wt d ijssel. Bisiden den put hadden wi enen sconen viver laten graven, daer wi visch in hielden. Andie ander zijde van onse werf coften wi Heer Bertelmeus67 husinge, ouse cureit, dat was ons [229]priesters husinge, onse reventer68 ende sieccamer ende koken. Oec coften we Ouwerogs husinghe met enen bergh, daer susteren in woonden die den beesten en de tsuvel bewaerden, die door een poort met een slot in quamen eten, noch coften we 2 husinge, dat voorhuus stont an de Capelstraat, ende dat after huus stont an onse werf, met een berch.”

Uitgenomen de voornoemde bijzonderheden staan in het gemelde stuk nog de volgende giften aan het klooster vermeld:

»In ’t jaer ons Heeren 1413 sterf Peter Ave soen, op Sint Lambrechtsavond, die onse susteren eerst versamende, behalve menigherlei goedicheit die hi ons dee, so gaf hi ons 25 nobel ende 5 pont tsjaers ewighe rente, 15 groot voer een pont.”

Ziet hier mijne lezers, u met onze beste pogingen op de hoogte gebragt omtrent den oorsprong van dit convent in Oudewater. Uit een en ander hebben wij gezien, op wat een aanzienlijke hoogte deze zusteren het in korte jaren gebragt hebben, immers wij zagen het klooster reeds de aanmerkelijke ruimte beslaan, van de westzijde der kapelstraat bij het heilig leven tot aan het tegenwoordig zoogenaamde klooster, bij de oude vestingmuur der stad. Achter al deze huizen was eene aanzienlijke ruimte, zoodat zij te over gelegenheid hadden, die bedrijven uit te oefenen, door ons hiervoren uit het stuk van de oudheden van Rijnland gecopierd.

Zij die in Oudewater bekend zijn, en iets van zijn geschiedenis weten, zullen mij welligt tegen voeren: al deze bijzonderheden daar vermeld, omtrent de ligging [230]van het klooster enz. hebben betrekking op het verblijf van de zusters naar den 3 regel van Sint Franciscus van penitentie, gewoonlijk naar het kapelletje, dat aan Sint Ursula gewijd was, het St. Ursula convent geheeten. Het is zoo mijn lezer, gij hebt gelijk, doch ook mijne mededeelingen zijn juist. Laat ons het duidelijk maken.

Nadat de zusteren van St. Lijsbeth of van Sint Agnes, van het jaar harer komst in Oudewater onder denzelfden naam, en onder dezelfde orde als in Schoonhoven, ten minste hoogst waarschijnlijk, daar heen leefden, was het in Anno 1414, dat Hertog Willem, Graaf van Holland toestond, dat genoemde zusters, uit de kapelstraat, »die leefden in een’ woning en Hofstadt die Heeren Jans van den Vliete plachte wesen, ien besloten Cloester en convent van Sint Franciscus oerden, geheten van penitentien sullen mogen funderen, timmeren, enz.

Het is dus nu duidelijk geworden: de zusters uit Schoonhoven van St. Lijsbeth of St. Agnes, werden ten onzent in 1414 zusters naar den derden regel van Sint Franciscus van penitentie, gewoonlijk zooals wij reeds opmerkten, bekend onder den naam van het St. Ursula Convent.

Nadat wij den oorsprong der zusters alhier uit Schoonhoven nagingen, is de geleidelijkste overgang voor het beschrijven van het St. Ursala convent, onzes inziens de mededeeling van de inhoud des briefs, waarbij Hertog Willem het aannemen en de stichting van dit convent naar de orde van St. Franciscus, oorlooft en consenteert, en al dadelijk gaan wij dus hiertoe over: [231]

»Willem by der Genaden Gods Palsgrave op den Rijn Hertoch van Beyeren, van Henegoën, van Holland, van Zeeland ende Heer van Vriesland dan cont allen leuden, dat wy om Godts wille aangesien zelicheit onser en onser ouderen ziele, en om den dienst Godts allerwegen te meerren geoorloft en geconsenteert hebben, verloven en consenteren met desen brief, dat de vrouwe persoenen by de maegeden en weduwen in onser steede van Oudewater in de Capellestraet in een woninge en hofstadt, die heeren Jans van der Vliete placht wesen een besloten cloester en convent van Sint Franciscus Oerden geheten van penitentien sullen mogen funderen, timmeren en volbrengen in der woningen voorsz. en hem daarin laeten besluiten na manieren en de ordonnantien des voorz. oerden, als daartoe behoort, ende nemen dit voorsz. clooster en convent met haren goederen en personen daartoe behoorende in onser hoede en bescherminge, gelikerwijs en in alre manieren als wy anderen cloesteren ende Godtshuisen in onsen lande liggende genomen hebben, en omdat wy dit vaste en gestade gehouden willen hebben, voer ons en voer onse nacomelingen, so hebben wy desen besegelt met onsen segele, gegeven in den Hage op ten eersten dach in Septembre A^o MCCCC en vierthien.”

Dit klooster, stond onder het opzigt van het kapittel en de bisschoppen van Utrecht, terwijl de broeders van het gemeene leven, doorgaans minderbroeders genaamd er het bestuur over hadden.69

Stil en vreedzaam, leefden deze zusters eenigen tijd in het nederige Oudewater voort, en wij mogen vooronderstellen, dat hunne inkomsten in korten tijd aanmerkelijk vermeerderden, zeer gezind als men in die tijden was, giften aan dergelijke gestichten te schenken, ten minste in meergemeld handschrift uit het klooster Marienpoel vinden wij nog vermeld: »Leye Wittender sterf in ’t jaer ons Heeren 1418 op Sint Katrinedach, si gaf ons (het convent van Oudewater) in aelmissen 18 engelsche nobel.”

Niet lang echter mogten zij zich op deze ruste beroemen; donkere wolken van onrust en woeling betrokken [232]den politieken en kerkelijken horizont van Holland en Utrecht en … de zusters van het St. Ursala convent moesten vlugten uit Oudewater. Om dit echter duidelijk te maken, is het noodig, dat ik den vriendelijken lezer verzoek, met mij de aandacht eene wijle te bepalen op zaken en gebeurtenissen, die wel niet in Oudewater voorvielen, doch den grootsten invloed op het convent moesten hebben.

Na den dood70 van den Bisschop Frederik van Utrecht in October 1423,71 werd het kapittel in de daaraanvolgende maand bijeengeroepen tot het verkiezen van een anderen bisschop, waartoe zich dan ook verscheidene mededingers opdeden. Rudolphus van Diephout kanunnik te Keulen en Walravus van Meurs, kwamen onder allen het meest in aanmerking—Rudolph bekwam de meeste stemmen en werd alzoo tot bisschop gekozen.72 Beide zonden echter gezanten naar Rome om de bevestiging van den man hunner keuze van Paus Martinus de V te erlangen. Aan geen der beide partijen mogt dit echter gelukken en dientengevolge droeg kort daarna de paus het bisdom van Utrecht op, aan Raban, Bisschop van Spiers.73 Toen deze echter vernam, dat het Sticht in hevige partijschappen verdeeld was, liet hij zich gemakkelijk bewegen, om zijn regt over te staan, aan Zwederus van Kuilenburg, die hem daarvoor zijn domproostdij opdroeg. Ook de paus nam hierin genoegen en Zwederus werd bevestigd als bisschop van Utrecht. Dan, hierop volgde een openbare scheuring in het Sticht. De geestelijkheid der stad Utrecht onderwierp zich aan [233]’s pausen besluit en erkende Zwederus voor bisschop.74 Doch het overige gedeelte van het Sticht bleef Rudolf aanhangen.—De paus aldus in zijn bediening gekrenkt, verbood alle kerkelijke diensten, in zulke plaatsen des bisdoms, daar Zweder niet erkend werd, en sommigen eerbiedigden dit bevel uit ontzag voor den paus, terwijl anderen de dienst bleven waarnemen.75

Zweder intusschen, had zich meester gemaakt van het slot ter Horst, en noodzaakte eerlang de steden Amersfoort en Rhenen en ten laatste ook de stad Utrecht hem als Bisschop binnen zijne muren te nemen, zooals hij dan ook in Augustus 1425 zijnen intogt in laatstgenoemde stad deed en er gedurende tien maanden verbleef. Daarna verbond Zwederus zich met de Kabellaauwsche partij in Holland inzonderheid met zijne nabestaanden: Jan en Willem van Egmond en sedert ook met Philips, hertog van Bourgondie, die terstond pogingen aanwendde, om den aanhang van Rudolph en de vrienden der Hoekschen in het Sticht, met geweld aan te tasten. Door een en ander, maakte Zweder zich binnen kort zoo gehaat in Utrecht, dat men een toeleg smeedde, om hem uit de stad te houden, en Rudolphus in den bisschoppelijken zetel te herstellen, dat in den zomer van 1426, door beleid van Jan van Renesse van Rijnouwen gelukte.76 Rudolph werd eerst door de Ridderschap en de stad Utrecht en door de Ridderschap en de steden van Overijssel en nader ook door de geestelijkheid, tot postulaat, Ruwaard en Beschermer van [234]het bisdom aangenomen77 en Zweder alle Regtsgebied ontzegd. De laatste vestigde sedert elders den stoel des bisdoms en werd in het algemeen, door den Kabellaauwschen aanhang, voor wettigen bisschop erkend.78

Rudolph, die nu in het Over en Nedersticht volkomen meester was, verbond zich met vrouwe Jacoba en de Hoekschen79 en haalde zich hierdoor den haat van hertog Philips op den hals.

Tot zoover mijne lezers heb ik u moeten brengen, om het vertrek der zusters in 1428 uit het St. Ursala convent van Oudewater, wel te kunnen begrijpen.

Oudewater toch erkende immers nog een laatstgenoemd jaar vrouwe Jacoba als gravin, doch deze was zooals wij zagen de partij van Rudolph van Diephout toegedaan, en Diephout met zijne aanhangers was door paus Martinus de V tot den geestelijken ban veroordeeld.80

Wat moesten onze conventualen nu doen? Ongehoorzaam zijn aan den paus wilden zij niet, en in Oudewater blijven, en een anderen bisschop erkennen als de gravin die haren scepter nog over Oudewater zwaaide, konden zij niet. Zij werden dus genoodzaakt om te vlugten, doch waarheen? Natuurlijk naar het gebied van Hertog Philips van Bourgondie, die den bisschop aanhing, die zij erkenden, Zwederus van Kuilenburg.81

Nu leefde er in dien tijd in Leiden een zeer vroom en edel man, Boudewijn van Zwieten genaamd, en de mare van zijn weldoen, had zich tot in het nederige Oudewater verspreid. Ook deze was het met den Hertog en Zwederus eens, en het was dus niet te verwonderen, [235]dat de vlugtende zusters uit het convent van Oudewater, naar hem de wijk namen en hem smeekten, medelijden te hebben met haren toestand. De echtgenoot van Heer van Zwieten voegde ook haar verzoek, bij dat der nonnen en van Zwieten besloot hierop de zusters voorloopig huisvesting te geven.82 Hare aankomst te Leiden had plaats op 20 Maart 1428.83

Onze kloosterlingen hebben ons nu reeds zoo veel belang ingeboezemd, dat wij niet kunnen nalaten, haar nog eenigen tijd elders te volgen.

Nadat de nonnen bij Van Zwieten huisvesting hadden bekomen, peinsde hij ernstig na over de toekomst der conventualen, eenmaal onder zijn bescherming staande. Al spoedig was zijn plan een ander klooster voor deze zusters te stichten, tot zoodanigen graad van rijpheid gekomen, dat hij na verlof van den pastoor van Oegstgeest en bevestiging van dit verlof, door den bisschop van Utrecht, in 1431 reeds een zoodanig gebouw onder Oegstgeest had laten bouwen, en deze bouwing was reeds in het volgend jaar harer ontvlugting, in 1429 begonnen.

De eigenlijke plaats waar het klooster gesticht werd heette toen Paddenpoel—Moerassig als de grond was, denkt men in de oudheden van Rijnland, dat deze plaats dus genoemd werd, naar deze amphibien, die doorgaans op zulke moerassige plaatsen in menigte gevonden worden;—hoe het echter zij, stellig weten wij, dat de Heer Van Zwieten na de stichting van het klooster aldaar, deze weinig aestetische naam heeft laten veranderen, in Sinte Marienpoel of onzer Liever Vrouwenpoel en wel op bevel van Zwederus in 1429.

Aan dit klooster werd deze wet voorgeschreven, dat [236]het getal der geprofesside nonnen niet grooter dan veertig zoude zijn, en, dat er niet meer dan tien leeken of buiten zusters zouden aangenomen worden, ten waar, dat het algemeen kapittel, en hij (Van Zwieten) het bij zijn leven ook anders mogten verstaan. Ook moesten de nonnen, die zoo als wij weten in Schoonhoven en Oudewater tot in Ao. 1414 zusters van St. Lijsbeth of Sint Agnes heetten en nader in Oudewater leefden naar den derden regel van St. Franciscus, daar sedert de gelofte doen, te leven als Reguliere kanonnikessen naar den regel en de instelling van St. Augustinus.84

De stichtingbrief was door den Heer Van Zwieten bezegeld, en op dat deze brief te grooter kracht zoude hebben, heeft hij Willem Klinkaert, prior in het klooster den Hem buiten Schoonhoven en Herman Jansz. prior van het klooster te Stein bij Haastrecht die tot bezigtigers van dit klooster aangesteld waren, verzocht, hun zegel ook aan dezen brief te hangen. Dit alles heeft van Zwieten dus gedaan, op het feest van Vrouwen Lichtmis in het jaar 1431.

Uit dezen merkwaardigen brief, die wij om zijne uitgebreidheid niet in zijn geheel mogen overnemen85 ziet men tevens, dat de reden van deze stichting was eene groote Godsdienstzin, dat hij nog »28 merghen lants, luttel min of meer” enz. met het klooster, het convent in eigendom schonk en de voorwaarden waarop dit [237]plaats greep, dat hij in het klooster eenmaal wilde begraven zijn, en wat men voor de ruste zijner ziel en die zijner familie aldaar zoude bidden, doch wij zien er uit een zekere zinsnede ook tevens, hoe groot de nood was toen de conventualen vloden uit Oudewater.

Daarna volgt in meergemelde Rijnlandsche Oudheden een breedvoerige brief van de vermelding der landerijen en inkomsten, die hij aan dit klooster bewezen heeft.86

Voorts bleek het den schrijver uit een ander stuk, dat Boudewijns zonen de stichting van hunnen vader bevestigd hebben.

Ook Philips, Hertog van Bourgondie en Graaf van Holland heeft niet alleen gemelde stichting in 1445 binnen [238]de Haag bevestigd; doch er zelfs nog eenige gunsten aan toegevoegd, waarvan de voornaamsten eveneens aldaar genoemd worden.

In 1516 deed Keizer Karel als Graaf van Holland hetzelfde als Philips in 1445—en zóó steeg dit klooster in luister, dat toen meester Coenraad Pietersz. ’s konings gezworen Landmeter in het jaar 1570 op het verzoek van den pater de grootte der landerijen opnam, hij bevond, dat dezelve 275 morgen 87 roeden was.

Dit convent heeft, zoo als uit een doodboek daaraan behoorende, bleek, onder zijne nonnen mogen hebben, dames uit de edelste geslachten van Holland zoo als uit de Duivenvoorden, Poelgeesten, Alkemaden, Boekhorsten, IJsselsteins, Wassenaars en eene menigte anderen.87

Zie daar mijne lezers, u in breede trekken geschetst, hoe dit convent uit Schoonhoven en Oudewater gesproten, opkwam en in luister steeg, ook nadat de vlugtende nonnen uit Oudewater er het eerst haren intrek namen.

Het wordt echter tijd, dat wij ons spoeden van Marienpoel naar het in 1428 verlaten klooster in Oudewater.

In het zelfde handschrift waarvan de inhoud door ons op bladz. 227–229 hier voren is medegedeeld, en die zooals wij daar zien kunnen, betrekking had omtrent het hoe en waar, van het verblijf der zusteren in Oudewater vóór derzelver vlugt naar Leiden, vinden wij het volgende vermeld:

»Int jaer ons Heeren 1430, coften die susteren van Over Issel al deze voersz. husen metten erfrenten daer [239]wise mede ghecoft hadden en de mitten lijfrenten die wi daer op vercoft hadden.”88

Hieruit ziet men dus, dat ons convent uiterlijk ongeveer 2 jaren tijds zonder kloosterlingen zal geweest zijn, daar de ontruiming in 1428 plaats had, en de verkoop aan de zusters van Over IJssel in 1430 geschiedde: immers, dat die zusters een convent zullen hebben gekocht en het niet, nog in hetzelfde jaar zullen betrokken hebben is slecht te vooronderstellen.—Wij worden te meer genoopt, dit aan te nemen, indien wij de gebeurtenissen nagaan, in ’s lands historie bladen.

Vroeger toch hebben wij reeds opgemerkt, dat toen Jacoba met Rudolph een partij uitmaakten zij zich hierdoor den haat van Hertog Philips op den hals haalde, doch nadat de Cabellaauwschen veeltijds met groot geluk streden, werd volgens sommigen,89 de vrede tusschen Hertog Philips en Rudolph van Diephout90 in den winter van het jaar 1428 getroffen; doch men sloot toen en nader, meermalen slechts een bestand.91 Uit het oorspronkelijk verdrag92 toch, ziet met zekerheid, dat de vrede niet voor Ao. 1430 geteekend werd.—Alzoo hetzelfde jaar, dat de zusteren van Overijssel het klooster van Oudewater kochten.

Neemt men nu echter in aanmerking, dat de strijd tusschen Van Kuilenburg en Van Diephout in voornoemd [240]jaar echter nog niet ten einde was93, en dat Van Diephout reeds vroeger door de Ridderschap en steden van Overijssel en nader ook door de geestelijkheid tot postulaat, Ruwaard en beschermer van het Bisdom aangenomen werd, en Zweder alle regtsgebied ontzegd, dan zou men bijna tot gevolgtrekking mogen komen, dat deze pas aangekomen conventualen, de partij van Rudolphus van Diephout waren toegedaan.

Langzamerhand echter geraakte eenige jaren daarna er een einde aan deze kerkelijke twisten (zie de noot hier beneden) en reeds in 1446 was het klooster ook in Oudewater tot zoodanigen trap van aanzienlijkheid gestegen, dat Philips Hertog van Bourgondie als Graaf van Holland toen de volgende ordonnantie rigtte, tot wering der erfenissen van de geordende personen te Oudewater.

Genoemd stuk, had echter volgens den Heer van Kinschot wel het meest betrekking op de geordende naar St. Franciscus, dus op het St. Ursula convent.

Philips &c. want binnen onse voorschreve Landen binnen corten jaeren gefondeert, gemaeckt, ende begrepen sijn soo veel kloosteren, ende vergaderingen van Regulieren, ende Regulierissen, ende van broederen, ende susteren van Sinte Franciscus Orde, dat veel te veel is nae grootheyt van onze voorschreve Landen, ende noch dagelyx meer van den selven begrepen worden; in welcken cloosteren, huyzen, vergaderingen die persoonen van den selven soo wel Vrouwen, als Mannen, meest alte neringen, ende ambachten doen dat onbehoorlyk is ende hoe wel sy aldus geoirde, ende [241]begeven luyden syn, off wesen souden, sy hebben hem tot deser tyt toe willen bewinden erve te nemen van haeren ouderen, ende dat erfelyk te gehouden, sonder weder uyt te erven, ende indien dat dat alsoo lange staen soude, sonder voersienicheyt daar op te hebben, sy waeren geschepen, mits dat soo veel syn, binnen korten jaeren gemaeckt, alle die landen te getoigen, daer by dat wy, ende onse nacomelingen onse diensten verliesen mochten, ende oock onse arme gemeynte, ende ondersaten neringloos worden souden, soo wel binnen Steden als daer buyten, Ende om hier in te voorsien van behoorlyke remedie, soo waeren bij onsen gemeenen Rade, Ridderschap, ende Steden onser voorschreve Lande, van Hollandt van Zeelandt ende van Vryeslandt geordineert seeckere commissarise, die welcke alle den staet van den voorschreven georden, ende geestelyken personen oversien souden, ende dair nae te ordineren op dat getal, ende grootheyt van den huysen ende vergaderinge van dien, ende oock te oversien haer richeyt, ende renten, ende daer nae te voegen, hoe ryk sy souden wesen om hoeren staet eerlyk, ende redelyk te houden, ende oock goede redelyke ordonnantien met hem te maken ende te overdragen, hoe, ende in wat schyn sy voortaen erven souden, innemen, ende uytgeven ende oock by testamente, op dat in toecomenden tyden tusschen hem, ende onsen waerlycken ondersaeten, niet meerder geschils, noch ongevals gebueren en soude, die welcke commissarissen hadden begonnen voor hem te doen comen, ende ombieden die overste van sommighen van den voorschreven cloosteren, ende vergaderinghen hem op doende die manieren van den voorscreven ordonnantien maer alsoo ’t scheen, soo en hebben sy hem in geenre manieren willen ontdecken den staet van hoeren cloosteren, noch goeden, meynende altoos te blyven in hoeren opsette, om erve te nemen, ende alsoo alle die landen, renten, ende erven van onsen voorschreven landen te rapen ende onder te slaen ende oock met haeren neringen, ende ambachten onse waerlycke ondersaeten neringlois te maecken ende den arbeyt, ende ambachten te ontrecken, ’t welcke ons om der redene wille vooschreven, ende oock om andere waerachtige, ende merckelyke redene daertoe dienende in geenrewys langher te lyden en staet, Ende hebben daerom gheordineert, overdraegen, ende gesloten, dat voortaen geen gheoirde luyden, van wat orde dat sy syn, in onsen Landen van Hollandt, van Zeelandt ende van Vrieslandt erve nemen en sullen van haeren ouderen maeghen noch vryenden in eenigher manieren, noch oock niet meer lande, noch erve en sullen koopen noch vercrygen bij testament, noch anders in onse voorschreve landen binnen Steden, noch daer buyten, tot der tyt toe dat die voorsz. gheoirde luyden, by den Commissarisen daer toe gheordineert geweest, off haeren gemachticht ghesent hebben sullen om met hem een overdrachte, ende ordinantie te helpen ordineeren, [242]hoe, ende in wat schyn zy voortaen erven, ende hem hebben sullen in den punten voor verclaert, Ende op dat dit eenen yegelyken kondich wesen mach, Soo ist, dat wy ombieden, ende beveelen allen onsen Baenridsen, Ridderen, Knapen, Steden, Bailjuwen, Drossaten. Officieren, ende ondersaeten over al in onse voorschreve landen van Hollandt, van zeelandt, ende van Vrieslandt binnen Steden, ende buyten daer desen onsen bryeff gethoont sal worden, dat sy den selven onsen bryeff openbaerlyck doen kondigen, ende ghebieden op dat een yegelyck hem daer nae mach weten te rechten, ende dat sy niet en gehengen dat eenige geoirde luyde voortaen erve nemen, noch eenighe lande, noch erve meer en copen, noch en nemen by testamente off anders, want dat onse eyntlycke meyninge, ende welle is, In Oirconde &c. Gegeven op den acht en twintichsten dach in Octobri, Anno ses en veertich. (1446.)

Op dezen brief, die wij uit van Kinschot overnemen, volgt eene andere ordonnantie van Philips die den 17 Maart 1452 aan de zusters van St. Lysbeth in ’s Gravenhage gerigt werd, waarin verzachtende omstandigheden op den vorigen brief in voorkomen en zij geinstrueerd worden, hoe zich omtrent het uitoefenen harer bedrijven te gedragen en hoeveel bezittingen zij mogen hebben—achter de originele brief stond geschreven:

De zusteren tot Oudewater hebben eenen brief van Woorden tot Woorden als der zusteren brief van Sint Lysbethen zusterhuis in den Haghe ende desen brief van der zusteren tot Oudewater is van der dato veerthien daghe in Maert Anno XIIIJ^c.—LXVJ. na den loip ’s Hoefs.

En dezen brief nu haalt van Kinschot aan, om te bevestigen, dat in Oudewater zusteren van St. Lysbeth geweest zijn—hij kan er echter volstrekt geen betrekking op hebben, daar wij immers zagen, dat de nonnen van St. Lysbeth of van St. Agnes reeds in 1414 deze orde verlieten, voor die van den derden regel van St. Franciscus.—De oorzaak zijner dwaling is onzes inziens gemakkelijk te begrijpen; hij heeft zich laten verleiden, [243]door dat de zusters van St. Lysbeth uit ’s Gravenhage zoodanigen brief kregen en de zusteren van Oudewater 4 jaren later een zelfden—er wordt daarin echter kortweg van zusteren gesproken, zonder vermelding der orde waartoe zij behoorden; men beschouwe alzoo dezen brief als gerigt, tot de zusters van het Ursula convent, dat wij in dit hoofdstuk beschrijven.

Het aantal conventualen, zal aanmerkelijk toegenomen zijn, immers wij moeten het bijna hieruit opmaken, door dien er in Ao. 1572 een groot gedeelte van dit convent naar Utrecht ging. De stadsrekening van dat jaar toch, vermeldt eenige onkosten voor dezelver onderhoud aldaar betaald; echter belettede deze delogering niet, dat er in het jaar 1575 een aanzienlijk aantal zusters in het klooster waren.

Op het gemeente-archief is aanwezig, een register van boekhouding van, en aanteekeningen omtrent de landerijen en erfpachten en renten van dit convent, over de jaren 1538–1559 en van 1578 tot 1579. De inzage dezer stukken doet ons zien, dat die bezittingen zeer aanzienlijk waren.

Volgens resolutie der Staten van Holland dd. 23 Mei 1577 moesten de goederen van dergelijke gestichten, aan iedere stad daar dezelve gevonden werden, in eigendom komen. Men heeft echter alhier niet zeer spoedig gevolg aan de uitvoering dezer resolutie gegeven, immers eerst den 10 Junij 1582 (dus na een tijdsverloop van ruim 5 jaren) werd door de regering van Oudewater en de conventualen, eene conventie ten deze gesloten, waarbij aan de laatsten, voortaan een bepaald jaarlijksch inkomen zoude worden uitgekeerd, dat tot dezen tijd toe, niet geregeld was geschied. Bij deze overeenkomst werd de ouderdom tot grondslag genomen en tevens bepaald, dat bij overlijden van eene der zusters, [244]dit eene verhooging van inkomsten voor de overblijvenden zouden ten gevolge hebben. (Zie hier achter.)

Eene echter, was er in het convent, die met zeer veel onderscheiding bejegend werd, namelijk de procuraetster Emmetje Goossensdochter,—en geen wonder: toen de Spanjaarden in 1575 de stad belegerden en innamen, was zij het voornamelijk, die troost bood waar troost te bieden was, en smarte lenigde waar smarte te lenigen was, en o wij weten het uit de historiebladen, de nood was er zoo hevig en de angste was er zoo groot!

Deze Emmetje Goossensdr., wordt dan ook inzonderheid in diverse resolutien van den magistraat geroemd, om de getrouwe diensten door haar bij den overval bewezen en haar pensioen is uit dien hoofde meermalen verhoogd geworden, als anderen deze onderscheiding niet te beurt mogt vallen.

De bezittingen van het convent werden »apart” geadministreerd en de pater, mater, procuraatster en leden (hierna te noemen) bleven den 25 Augustus 1584 borg bij de regering, voor hunnen rentmeester Jan Jansen Coppert. Beide originele stukken: het laatste door al de conventialen onderteekend, berusten ter secretarie.

Bij de opheffing dan van dit St. Ursala-convent, vinden wij vermeld, dat er in waren de navolgende conventualen:

Was innoncent, en werd voor rekening van het convent, in het gasthuis te Gouda onderhouden.

De basis des ouderdoms nu, die gevolgd werd omtrent het pensioen der conventualen, ingevolge het besluit van 1582 was als volgt:

In vier driemaandelijksche termijnen moest deze jaarwedde worden betaald. Ook was het conditie, dat, als de jongste der conventualen, met ter tijd kwamen tot een ouderdom van 40, 50 of 60 jaar hun pensioen alsdan zoude worden verhoogd, en zoo het gebeuren mogt, dat zij door hoogen ouderdom, of langdurige ziekte, van hunne jaarwedde niet konden leven, er dan in alle billijkheid in zou worden voorzien, en dat hunne woning voor rekening van de stad in een »ordentelijken” staat zoude worden onderhouden.

Zooals in het verdrag bepaald was, konden zij dus in alle stilte in het klooster haar leven eindigen, en St. Jacob 1582, was voor de conventualen de beslissende dag, dat hare jaarwedde op genoemde conditien begon. [246]

Emmigje Goossensdochter werd, hoezeer slechts 62 jaren oud zijnde, gerekend boven den 60 jaar te zijn, voor haar weldoen voor en na den moord altoos gedaan.

Cornelia Joostensdochter, wier ouderdom niet vermeld is, was gesteld op half geld, haar jaarlijksch pensioen was niet meer dan ƒ 23; mogelijk was zij slechts eene werkzuster.

Dat evenwel de goederen van dit convent, niet dadelijk, maar langzaam onder het bestuur der regering of van den rentmeester gekomen zijn, schijnt ons toe te blijken uit de vermeerdering van inkomsten, aangeduid in eenige nog aanwezig zijnde rekeningen van de bezittingen van dit convent,94 na dien tijd.

Den 14 Januarij 1613 requesteerde de conventspater Jan van Alerdinck, wiens pensioen even als dat der andere conventualen reeds meermalen verhoogd was, om eene vermeerdering zijner jaarlijksche toelage van ƒ 100. Hierop werd echter geapostuleerd, dat, »soo wanneer de supplt. [247]de brieven van ’t incomen van ’t oude convent volgens belofte bevorens gedaan, zal hebben overgelegd, alsdan zijne alimentatie zal worden verhoocht zooals behooren sal” en eenigen tijd daarna werd zijn pensioen op 200 Gulden ook bepaald.

De laatste verhooging der jaarlijksche toelage aan de twee laatst overgeblevene zusters—Marrigje Gijsbdr., en Jannigje Thonisdr., die steeds zijn blijven voortgaan met zieken op te passen enz., is volgens resolutie van den magistraat in 1631 gebragt tot 200 Gulden.

Na het overlijden van allen, is de rekening dier goederen bij die der stad gevoegd, onder den naam van rekening der stad en het St. Ursula convent.

Na de omwenteling van 1795 is het laatste vervallen, en de bezittingen, met uitzondering van eenige kleine renten, voor de helft der 18. eeuw, allen verkocht.

Wij mogen onze schets niet eindigen, zonder aan het kloostergebouw zelve nog kortelijk de aandacht te bepalen. Beziet men het klooster op Stoops schilderij in 1775, dan ontwaart men langs de zuidzijde, of daarnaar haren naam dragende straat het klooster, een vrij aanzienlijk gebouw, waarvan in onzen tijd echter geen spoor meer overig is, daar het reeds lang voor den sloopenden tand des tijds viel; maar toch … wij zijn eenigzints onjuist, immers, wat gewaagt men nog dikwijls bij vergravingen van een onderaardschen gang, die naar de kapel leidde, wat spreekt men nog veel van de menigte kelders, van het groot aantal fondamenten en van de duizendtallen steenen, die men uit den historischen bodem opgraaft, als ook van het ontdekken der put »daar wi visch in hielden in het water in vloeide ende ebbede,” die in 1827 ontdekt werd! en immers ook de [248]convents-kapel, het zoogenaamde »kerkje” doet ons nog dikwijls aan het St. Ursula convent denken. Alzoo van dit gebouwtje, dat nog bestaat, zal men nog wel het een en ander van zijne verschillende bestemmingen enz. kunnen opduiken.

Reeds in 1578 vinden wij gewag gemaakt, dat het klokje, dat in het torentje der kapel hing, publiek verkocht werd voor XIIJ Gulden XVIIJ st., en nog in hetzelfde jaar werd het kapelletje, ten minste zeker een gedeelte daarvan tot eene school ingerigt; men heeft toen tevens den leidekker aanbesteed het dak te repareren.

De beoefenaars der uiterlijke welsprekendheid hielden daar ook oudtijds (schrijft de Heer van Kinschot in 1747) hunne bijeenkomsten en tevens werd het »kerkje”, zooals nog in onze dagen, als locaal gebruikt tot uitdeelingen van verschillenden aart aan de behoeftigen.

Nog in 1747 weten wij stellig, dat het »kerkje” tot stads school gebruikt werd, de laatste is sedert echter meer achterwaarts uitgebouwd en de kapel werd ingerigt tot woonhuis! waarschijnlijk is dit geschied in 1785, daar wij aangeteekend vinden, dat het in laatstgenoemd jaar aanmerkelijke vertimmeringen onderging. Voor eenige jaren vergaderde in het gebouwtje onzer beschrijving het muziekgezelschap Amicitia et Harmonia, en tegenwoordig wordt hetzelve tweemalen ’s weeks gebruikt, tot repetitie-plaats van eene liedertafel, Crescendo genaamd.

In het jaar 1857 werd het reeds vroeger van zijn klokje beroofde torentje, publiek geveild en verkocht voor eene som van ƒ 81—, en wij schrijven het noode ter neder, het griefde ons toen wij den slooper het breekijzer zagen stooten in het torentje, dat zich zoo lief van buiten en binnen de stad voordeed; toch, wij minnen het gebouwtje nog, o, het herinnert [249]ons zooveel; somtijds gebeurt het, dat wij ons alleen daarin bevinden en dan, als wij zonder stoornis van anderen, onze gedachten den vrijen teugel kunnen vieren, dan verdwijnen soms in den geest de weinige kamermeubels, voor de nederige bidstoeltjes der nonnen, het tegenwoordige prosaïsche winkeltje maakt plaats voor het St. Ursula altaar; dan zien wij den geurigen wierrookwalm ronddwarlen om den zwartgedoschten nonnenstoet, en wij hooren de orgeltoonen ruisschen en de nonnen het Ave aanheffen, en het geluid wordt ernstig en plegtig teruggekaatst door het gothische koorgewelf; maar dan, als de verbeelding heeft plaats gemaakt voor de werkelijkheid, dan is de bidkapel weer ledig en de toonklank van het orgel vergaan, en het gezang der zusters wordt niet meer gehoord; toch zoo denken wij dan, schijnt het, dat er iets hemels, iets schoons, het gebouwtje bleef en blijft omzweven: immers onderrigting en beschaving der jeugd, uitoefening der liefdadigheid, beoefening der redekunst en poezij, later de repetitien van de edele toonkunst, niet waar? dit alles regtigt ons met de meeste billijkheid, te zeggen: de kapel van het St. Ursula convent, speelde ook na hare suppressie eene verhevene en aestetische rol in mijne vaderstad!

Nadat gedurende ruim twee eeuwen, de zusters op de hiervoren aangeduide wijze in deze plaats waren verdwenen, scheen men er binnen eenige jaren bijzonder aan te denken, weder een convent van nonnen naar den derden regel van St. Franciscus van penitentie te Oudewater [250]op te rigten. Voor het jaar 1857 was het bestemd aan deze gedachten uitvoering te kunnen geven. Immers reeds op den 29 Maart van gezegd jaar, werd er uit Rotterdam verzoek gedaan, tot het voorschreven doeleinde een huis op de korte Have, onder No. 53 aangeduid te koopen, en eenigen tijd daarna, werd door den Heer Johannes Putman, als lasthebbende, dit perceel dan ook aangekocht voor eene som, met de daaronder begrepen onkosten over de ƒ 5000—beloopende.

Dit van buiten en binnen vrij aanzienlijk huis, was weldra, door de noodige veranderingen, tot eene geschikte nonnenwoning geconstrueerd, zoo dat nog in hetzelfde jaar 1857 eenige zusters uit een Rotterdamsch zustershuis, in deze plaats zich met ter woon vestigden.

Deze zusters staan onder het opzigt van den Bisschop van Haarlem, terwijl aan het hoofd dier orde gesteld is, eene zoogenaamde algemeene overste der religieuse recollectinen penitenten, van de orde van den H. Franciscus te Rotterdam.

Voornamelijk maken deze nonnen ook hare bezigheid van het opvoeden en onderwijzen van kinderen, waardoor zij tevens in hare dagelijksche behoeften moeten voorzien.—Dat zij daarin vrij wel naar wensch geslaagd zijn, schijnt ons toe uit de nadere inrigting van eene schuur tot schoollocaal, die de zusters kunnen genaken, door den tuin harer huizinge, waaraan deze school, die aan de Achter of Wijngaardstraat gelegen is, grenst.

»In de oudheden van Hugo van Heussen,” zoo vermeldt Kinschot, »wordt ook vermeld van een cellebroers en een cellezusterenhuis, wier laatsten, haar werk maakten [251]om de zieken te bedienen en op te passen, even als de eersten, om de dooden te begraven; doch ons is bij streng onderzoek geen meerdere stof ter beschrijvinge van derzelver gesteltenis, gewoonten enz. voorgekomen.”95

Hier doet zich dus de ernstige vraag op, zijn er wezenlijk in Oudewater de Cellebroers geweest? Niet een document op het gemeente archief pleit voor hun daarzijn in vroeger tijd; niettemin, wij mogen van Heussen niet regtstreeks tegen spreken, hij zal bij het beweeren, dat zij hier gewoond hebben, wel zijn reden gehad hebben. Cellezusters echter, zijn hier zeker geweest. Immers ook de overgeblevene van deze corporatie werden ingelijks, mits voortgaande met hunne Christelijke werkzaamheden, een gelijk pensioen als die van het St. Ursula convent toegelegd.96

Bij resolutie van den magistraat dd. 3 April 1594 werden van Anna Gerritsdr. »de brieven” geeischt, met ontslag van den eed niet meer voor de zieken te gaan. Zuster Anna Dirksdr. de papieren van dit gesticht overgelegd hebbende, is de laatste van wie wij eenig berigt vonden.97

Alleenlijk rest ons dus hiervan nog te vermelden, dat het gebouw, waarin deze geestelijke personen woonden, gehouden wordt voor het tegenwoordig nog zoogenaamde ziekenhuis, waarvan ter gelegener tijd zal worden gesproken.98 [252]

Sedert lang zijn ook de cellebroers te Oudewater, indien zij er ooit geweest zijn, den weg van alle vleesch gegaan, zij rusten dan reeds lange ter plaatse, waar zij eertijds hunne natuurgenooten zoo dikwijls heen bragten, in den zwarten schoot der aarde.

Opmerkelijk is echter, met deze cellebroers het navolgende eenigsins in verband te brengen.

De plegtigheid en stille ernst, zoo zeer passende aan eene begrafenis, liet voor eenige jaren te Oudewater, soms nog al iets voor den behoeftigen stand, te wenschen over. Om deze en alligt meerdere redenen, kwam de eerw. pater Rooters op eene gelukkige gedachte.

Hij noodigde namelijk een 26tal jongelingen, allen van den fatsoenlijken burgerstand uit, om de lijken van minvermogenden van beiderlei kunne en zonder onderscheid van ouderdom steeds »de laatste eer” eene plegtige begrafenis te verschaffen en tot veler blijdschap gelukte deze poging naar wensch. Op den 23 Januarij 1857, werd den eerwaarden oprigter van wege het parochiaal armbestuur, in zijne toen gehouden vergadering berigt, dat deze vereeniging de belangstelling der gemeentenaren in hooge mate had opgewekt, en tevens werd door genoemd bestuur den wensch uitgedrukt, dat het nageslacht er nog die vruchten van mogte inoogsten, die men nu reeds van die vereeniging zoo ruimschoots genoot.

En inderdaad, het is plegtig te zien, hoe deftig en ernstig de begrafenis van een behoeftigen medemensch door deze jongelingen geschied.

Behoudens onze vroegere aanmerking, zeggen wij [253]gerustelijk: er bestaat wezenlijk eenige overeenkomst, tusschen de cellebroers van vroeger en de zich noemende parochiale dragers in onzen tijd.99

Nog ééne geestelijke orde, die te Oudewater eertijds bestond, dient vermeld te worden; ik bedoel de St. Jans Ridders wier commanderie onder het landcommandeurschap van Utrecht stond.

Wij gaan dadelijk bewijzen, dat zij te Oudewater zoodanige riddermatige huizinge gehad hebben, uit de navolgende.

Ordonnantie, roerende Tieleman Batenburch en het St. Jans Huis te Oudewater.

Wi Willem, grave enz. maken cont etc., dat Tieleman Batenburch van Oudewater quam voer ons ende droech op en vrey eigen onsen lieven ende getrouwe Heeren Jacob Bisschop van Suden sine woninge die hy liggende hevet binnen onser porte van Oudewater mid erve ende met visschery en alsoe groet alse Tiedeman voorschreve daer liggende hevet, ende belegen hevet an die nortside Dierc Rapneys, ende an die suutsyde Pieter Cesepeirmit, welcke wooninge voorschreve Hais Jacob Bisschop van Suden voorschreve verliede Tiedeman Batenburch toet sinen leve, ende na siene doet weder te comen op den Bisschop van Suden [254]ende op Sinte Jans huse te Oudewater der oerden van Sinte Jans erfliken te bliven, in oerconde hier off, soe hebben wi dezen brief besegelt met onsen segele. Gegeven in de Hage des dinsendages na Sinte Jansdach uitgaende biechte, int jaer ons Heeren duisent drie hondert vijf en twintigh.

Per episcopum Sudenum et Synomen de Butim.100

Duidelijker bewijs voor hun bestaan te Oudewater is wel niet aan te voeren, zoodat het geschrevene daarvoor reeds genoeg zoude zijn. Wij zijn echter nog in de gelegenheid er meerder van te schrijven.

Zij moeten naar onze meening in genoemd jaar 1325 reeds in vrij groote getale hier aanwezig zijn geweest, daar in 1326 des vrijdags voor St. Bartholomeus dag door gemelden Graaf Willem aan de broeders van het St. Jans huis te Oudewater in eigendom werd gegeven, een hofstede naast hun kapel gelegen, om een kerkhof te maken. Voorts bestaat er onder de oude keuren van Oudewater eene van St. Bartholomeus dach in jaer ons Heeren Duisent vier Hondert vijf en vijftig, waarvan het einde101 aldus luidt: »ende oock mede het Broederschap van St. Jans van hare renten, mogen mede in bieden als voorsz. is.”

Van deze Malthezer of St. Jans Ridders, waarvan het capittel steeds te Utrecht gevestigd was, vindt men vermeld, dat hun commandeur van Oudewater in 1559 prior van die orde was, en dat hij sterk doleerde tegen het onregt, dat Philips II, koning van Spanje bij de invoering der Bisdommen, die orde aandeed.102 [255]

Wat er van de goederen dezer orde nader gewierd, is bekend. Onder de negen commandeurs echter, die de staten van Utrecht in 1651 nog aanstelden, wordt die van Oudewater de tweede genoemd.103

De vele pogingen sedert het laatst der 16de eeuw aangewend, om van den commandeur van St. Jans orde alhier, terwille van de behoeftigen behoorlijke alimentatie te mogen hebben, uit de goederen van den commandeur, of dat hij alhier met ter woon zal mogen komen en uitdeeling aan de minvermogenden te doen naar ouder herkomen, den 16 October 1583, bij de magistraat der stad besloten, aan Willem I, prins van Oranje te verzoeken, zijn vruchteloos geweest; zoo ook alle latere pogingen hiertoe aangewend.104

Het huis der St. Jans Ridders is hoogst waarschijnlijk gelegen geweest, voor zoover men uit oude transporten en andere stukken kan opmaken, aan het einde van de St. Jansstraat, die voorheen een aantal huizen bevattede en ook haren naam wel van die orde bekomen zal hebben: alzoo aan de oostzijde der stad nabij de Wijngaard of Achterstraat, en de nu geamoveerde Waardpoort.

Dit gebouw, is gelegen aan de zuidwestelijke zijde der stad, bij de stadswal en de straat genaamd het Klooster. Het is een vrij aanzienlijk huis, dat met zijne rood en wit geschilderde deuren en vensters, en het omringende geboomte, een zeer lief en bevallig effekt maakt. Voornamelijk de reuzenlinde, waarvan wij reeds vroeger spraken, belommert met hare eeuwenheugende takken allerschilderachtigst, dit gebouw van liefdadigheid. [256]

De naam, die het huis draagt, drukt al dadelijk de bestemming uit, die het eenmaal had; al ware dit echter niet zoo, dan nog zou het opschrift, boven de poort, die naar de plaats van het gesticht leidt, u de bestemming duidelijk maken, die men bij den opbouw aan hetzelve toedacht.

Men ziet daar namelijk een steen aangebragt, waarop in nette vormen eenige weeskinderen uitgehouwen zijn, die door een, in zittende houding gestelden leermeester onderwezen worden. Onder deze ordonnantie, leest men:

Bedenckt de arme weesen 1613.

Treedt men nu de voornoemde plaats over, en het gebouw binnen, dan bevindt men zich aldra in de tegenwoordig nog zoogenaamde school, waar de archieven van het gesticht bewaard worden en uit deze school nu geleiden u eenige treden opwaarts naar de »regenten kamer.” Hier valt het oog al dadelijk op eenige fraaije schilderstukken, waaronder de grootste in de eerste plaats onzen belangstelling tot zich trekt. Het is een stuk van zekere schilder H. van Omme, vervaardigd Anno 1651, en stelt een feestmaal voor van de weezen, die te dien tijde in het gesticht waren opgenomen. De welgelukte ordonnantie, stelt alzoo een schilderachtig groepje knapen en meisjes voor, met blijde gezigten en begeerige oogen naar de stevige spijzen op de tafel starende, waarop de strijdlustige kinderen, welligt dadelijk een dugtigen aanval zouden ondernemen, indien niet de tegenwoordigheid van hun »vader en moeder” een te groot bolwerk voor de anders zwakke vesting ware.

Op een deels ontrold blad papier, leest men op het schilderij nog dit versje:

Uit deze voorstelling, ontwaart men dus met zekerheid, hoe zich de weezen in 1651 alhier kleedden—eene bijzonderheid, die naar onze meening, het stuk nog al eenige historische waarde bijzet.

Vervolgens bemerkt men op deze zelfde regentenkamer drie portretten, waarop echter geen namen van schilders te vinden zijn, dat des te meer te betreuren is, daar de eerste die wij bezien, alleruitmuntendst van penseelbehandeling is.

Volgens de sage stelt dit portret voor, zekeren burgemeester en volgens eene aanteekening ons van eene vriendelijke zijde geworden, Mr. Johan de Koning, eertijds een voornaam ingezetene alhier.

Het tweede mannenportret, is de beeldtenis van Jan Frederik van Velzen, en het derde—zijnde een vrouwenportret—van Jannigje Joostens, hoogstwaarschijnlijk echtgenoot van den laatsten.—Deze drie personen, hebben ieder aan het Weeshuis een legaat gemaakt, om jaarlijks op zekere dagen, een feestmaal voor de daar aanwezige kinderen aan te rigten.

Nog tot in deze eeuw, werden deze dagen op voornoemde buitengewone wijze gevierd.

Uitgenomen eene ruime zaal, heeft dit gesticht overigens weinig, dat ons kan boeijen en wij gaan dus over, nog iets omtrent het bestuur aan het huis verbonden, en het opzigt waaronder het stond, aan te stippen.

Ten tijde van den Heer Van Kinschot (1746), kozen Burgemeesters en Schepenen twee goede vreedzame [258]personen, meer dan dertig jaren oud zijnde, tot Weesmeesters.

De pligt dezer laatsten was, om opzigt te hebben over, en kennis te nemen, van al de goederen, aankomende weeskinderen, krankzinnigen, onnoozelen en dergelijke personen, die zich zelve niet konden besturen en aan hunne zorg werden toevertrouwd.

Burgemeesters en Schepenen hadden tevens de bevoegdheid, deze personen als Weesmeesters of een derzelven in hunne functie te mogen doen blijven of veranderen, zoolang en dikwijls het deze magistraatspersonen geliefde, en de gelegenheid van zaken het vereischte, terwijl de Weesmeesters bij het aanvaarden van hunne betrekking voor Burgemeesteren moesten zweeren.105

»Dat zij de goederen van weduwen, weezen, en andere opzigt behoevenden, wèl en getrouwelijk zullen bestieren en administreren of doen administreren, en regeren, mitsgaders voor zoo veel in hen is, dezelve voorstaan. Den Schout, de Burgemeesteren en Schepenen erkennen en respecteren, volgende de ordonnantie van de weeskamer, en voorts alles doen, ’t geen goede ende getrouwe weesmeesteren, naar wetenschap hunner vijf zinnen, schuldig zijn en behooren te doen.”

Uitgenomen de nu besproken Weesmeesters, werden er nog ieder jaar op Vrouwe Lichtmissedag (2 Februarij) door Burgemeesters en Schepenen, drie personen tot Weesvaders gekozen, waaruit een tot boekhouder enz. werd benoemd, voor de administratie van de goederen van het gesticht.

Deze Weesvaders, mogten door Burgemeesters en Schepenen onderscheidelijk ieder jaar, of eenigen uit hun drietal in hunne bediening achtervolgd worden, [259]zoo als genoemde magistraten te rade kwamen, of de gelegenheid van zaken het wettigde. De eed bij het aanvaarden van de betrekking als Weesvader aan Burgemeesters te doen was als volgt:106

»Dat zij lieden hunnen bevolen diensten wèl en getrouwlijk bedienen, en zulks de Landen, Renten en andere inkomende goederen, aan de voorgemelde Godshuizen behoorende, in alle getrouwheid bewaren en beschermen, mitsgaders dezelve niet verkoopen, aliëneren of vervreemden zullen, dan met advys van de Burgemeesteren en Schepenen, of in gewigtige zaken107, van de vroedschappen dezer stede. Dat zij ook van hunnen ontvang, handelinge en administratie, zullen doen, goede en loflijke Rekening, Bewijs en Reliqua, en voorts alles doen, wes een iegelijk van henlieden, in reguarde van henlieder respective diensten, schuldig is, en behoort te doen:

Op zoodanige verbeurte in opzichte van het doen der Rekeningen, als bij de keuren gesteld is.

Terwijl over de meer directe behoeften der weezen, (verzorging, spijziging kleeding enz.) voorzien werd, door een »binnenvader” en eene »binnenmoeder.” [260]

En nu, sedert A^o. 1811 worden er geene weesmeesteren en naar wij meenen ook geene weesvaderen door Burgemeesters en Schepenen meer benoemd; terwijl men ook in Julij 1829 is begonnen, het weeshuis tot huisvesting van behoeftigen, in plaats van het armhuis beschikbaar te stellen.

Voor ongeveer 25 jaren, werden al de zich in dit gebouw bevindende weezen, ter verzorging en verdere opleiding naar de kolonie Frederiksoord gezonden, terwijl eenige ouden van dagen, het huis nog steeds met terwoon bleven betrekken, doch ook dit laatste is sedert eenige jaren opgeheven, door het gebouw onzer beschrijving nu bijna uitsluitend, zoodat eene oud binnenmoeder bewoond wordt.

De inkomsten, nog aan het weeshuis verbonden, worden geadministreerd door eenige regenten.108

Bij de vertimmeringen van de kerk der protestanten, ten jare 1857 en 1858 werd de stadsschool als hulpkerk gebruikt, en het Weeshuis gedurende voornoemd tijdvak, tot school geemploijeerd.

De bibliotheek van het departement tot nut van ’t algemeen, afdeeling Oudewater is berustende op de regentenkamer van het Weeshuis.

Zie hier in breede trekken wat wij van de geschiedenis van dit gebouw konden opduiken; gaan wij thans over kortelijk nog iets van het [261]

te berigten.

Dit gebouw is gelegen bij het Weeshuis, ten zuiden der straat genaamd het Klooster en ongeveer aan de Vestingwal van dàt gedeelte der stad, waar eertijds de Waardpoort zijne spitsen verhief. Schrijvende over de Cellezusteren, (zie bladz. 251) hebben wij reeds opgemerkt, dat de laatsten eertijds hoogstwaarschijnlijk daarin haar verblijf zullen gehad hebben, en wij stipten daarbij tevens aan, dat het later tot gevangenis eenigen tijd gebruikt werd.

Het tijdvak evenwel juist te bepalen, dat dit huis tot gevangenis diende, is ons niet gelukt te ontdekken, zeker echter is het, dat het in 1747 gebruikt werd tot Arm of Ziekenhuis, dat men er toen »berooide en gebrekkige ingezetenen” in voedde en oppaste, en dat deze zorg was toevertrouwd aan het opzigt enz. van een binnenvader en eene binnenmoeder.109

Sedert Julij 1829 werd het Weeshuis als zoodanig echter gebruikt, en het Ziekenhuis dus onnoodig geworden zijnde, werd dit den 10 November 1829, door de regering der stad publiek verkocht.

De bestemming van het gebouw is sedert verdwenen, daar er tegenwoordig eene boerderij in uitgeoefend wordt, doch vrij algemeen, draagt het gebouw nog den naam »het Ziekhuis.”

Dit gebouw was gelegen op de Wijngaard- of Achterstraat, in het oosten, eenigzins noordelijk gedeelte der [262]stad, de steeg voerende van de markt naar de Achterstraat: leidde regtstreeks op het gebouw aan, en wordt om deze reden nog de Gasthuissteeg genaamd.

Alhoewel er voor zoover mij bekend is, geen plaatje bestaat, dat de gedaante van dit gesticht bewaart, zoo zegt ons echter de Heer Van Kinschot110 dat het is »een aanzienlijk en wel geordeneerd gebouw; deszelfs voorpui is naar de Jonische orde, met blaauw steenen kantelingen. Zoodra men inkomt, vindt men een groot plein met eene thuin. De Regenten-kamer is regtover den ingang van het huis geplaatst, en daar rondom zijn gaanderijen en huisjes, in één woord, het geheele gebouw is van zoodanige constructie, als tegenwoordig de meesten der zoogenaamde Hofjes alom gevonden worden.”

De stichting van dit gebouw, dagteekent van den jare 1580, en de stichter was heer Egbert Speijers, pastoor te Berkenwoude Oudewatersche van geboorte, en zoon van den stads Secretaris Jacob Speijers.

Behoeftige burgers, en leden zijner familie, zoo zij tot armoede vervielen, moesten daarin van het noodige worden voorzien en, tot bestrijding der onkosten, besprak hij zeer schoone landerijen en anderen inkomsten aan dit gesticht. Tevens bedong hij bij uiterste wille, dat alle jaren op Goeden Vrijdag, aan de kinderen der ingezetenen, zonder onderscheid van Godsdienst, die alsdan naar het Gasthuis kwamen, brood en haring zoude uitgedeeld worden, iets dat wij ontdekten, dat nog in 1719 geschiedde.

In latere tijden, is men met het gebruik van dit gebouw in zoover van de oorspronkelijke bestemming geweken, dat men ook lieden bij inkoop, verzorging en inwoning in dit huis kon verschaffen; deze personen werden dan provenieren genoemd, en tengevolge van dien, droeg [263]het Gasthuis ook wel sedert dien tijd, den naam van Proveniershuis.

De regenten, waarvan er een boekhouder was, waren belast met het beheer over dit gesticht. Hun eed voor burgemeesteren te zweeren was gelijk aan die der Weesvaders, reeds hiervoren door ons op bladz. 259 kenbaar gemaakt111.

Later werd dit gebouw, door de Gecommitteerde Raden van Holland en West-Vriesland aangekocht en omstreeks A^o. 1780 verbroken. In A^o. 1786 werd de plaats waar het gasthuis eenmaal stond, aangelegd tot een artillerie plein, waarop ten jare 1786 een zeer schoon magazijn ter berging van ammunitie gebouwd is. Staken wij echter voor als nog, de beschrijving van dit magazijn, totdat er, ter meer behoorlijke plaatse, van zal geschreven kunnen worden.

Met het Gasthuis mijne lezers, zij de beschrijving der reeks kerkelijke gebouwen, geestelijke gestichten en huizen van liefdadigheid gesloten, en bij de beschrijving van voormeld gasthuis, geraakten wij ten slotte van uit een liefdadig gesticht in een artillerie magazijn. Het is daarom, dat ik u nope, met mij deze overgang te behouden en een begin te maken, met het beschrijven van de Lands en Stedelijke gebouwen, die verrezen zijn, ter verdediging van vaderland en stad. De poorten, mogen [264]als sleutelen der voormalige veste, hier dus wel het eerst in aanmerking komen.

Uitgenomen 4 hoofdpoorten, had Oudewater eertijds nog 2 kleine poorten, die echter alleen tot gerief der ingezetenen dienden, zoowel om op de buitensingels als in de omliggende tuinen te komen. Zij werden genaamd de Biezenpoort, die aan de noordwestelijke zijde der stad lag, en de Water of Oostpoort, die aanwezig was, op het einde der Oude Huigensteeg.

In het belang der verbeterde vestingwerken, die in de jaren 1740 en 1741 aangelegd zijn, werden deze poortjes beiden verbroken. Op Stoop’s schilderij, voorstellende de moord in 1575, ziet men hunne gedaante en gelegenheid.

Van de genoemde 4 hoofdpoorten, gaan wij het eerst beschrijven:

Eigenlijk zijn er twee IJsselpoorten geweest, die echter beiden gelegen waren, in het zuidwestelijk gedeelte der stad, bij de rivier de IJssel, waarom zij IJsselpoort genoemd werden.

De oudste IJsselpoort, stond ten zuidwesten der Romeinbrug, naast de nu geamoveerde Romeintoren. Hare standplaats, was alzoo van uit de stad aan de binnenzijde van den IJssel.

Langs deze zijde der stad, was Oudewater dus niet zoo groot als tegenwoordig, want de IJssel, die nu door de kom der gemeente aan twee zijden begrensd wordt, was toen ter tijde de natuurlijke grens van Oudewater ten Oosten en zekere streek genaamd het veer of IJsselveer ten Westen; van daar, dat men haar ook de Veerpoort noemde.

Deze streek genaamd het Veer, kwam echter bij octrooi [265]der staten van Holland dd. 2 November 1585112 onder het regtsgebied van Oudewater, werd later binnen de stadswallen getrokken en van dien tijd moest de tweede IJsselpoort, dus gebouwd worden, van uit de stad, aan de buitenzijde van den IJssel.

Deze poort, waarin de bezetting de hoofdwacht hield, was aan de stadzijde, naar de Dorische orde gebouwd, terwijl de gevel voorzien was, met de wapenen der steden Delft, Oudewater en Alkmaar.

Ten jare 1779 werd deze poort afgebroken en weder opgebouwd, doch de hoofdwacht werd sedert verlegd, in een daarnevens geplaatst gebouw, waarvan wij ter behoorlijke plaatse zullen schrijven.

De IJsselpoort, zoo als wij schreven in het laatst der voorgaande eeuw gebouwd, was echter reeds in 1815 bouwvallig geworden, van daar, dat men in laatstgenoemd jaar het bovengedeelte afbrak, en men van toen alleen als IJsselpoort, twee ongewelfde steenen muren door een hek gesloten, te beschouwen had.

Wederom ter oorzake van bouwvalligheid, besloot men in 1856 dit gedeelte der poort te verkoopen, waarop nog in het zelfde jaar de afbraak volgde; alleen twee net bijgepleisterde steenen muurtjes, waarvoor nog altijd twee kanonnen geplaatst staan, roepen als nog: hier verhief zich eenmaal de Veer of IJsselpoort.

Zij lag aan de noord westzijde der stad, insgelijks kort aan den IJssel. Haar uittredende, voert de weg u naar de boerenbuurt Diemerbroek en ongetwijfeld is zij haren [266]naam daaraan verschuldigd, zoo ook de Broekerstraat nabij deze poort gelegen.

De binnen en buitengevel van dit gebouw, waren eertijds versierd met fraaije hardsteenen kantelingen; later zijn deze weggenomen, en de vier zijden met een Italiaansch dak toegekapt.

Deze poort deelde A^o 1856 in hetzelfde lot van hare zuster de IJsselpoort; ook zij werd publiek verkocht en tengevolge van dien gesloopt. Voor zoover wij konden nagaan, vindt men niet aangeteekend, noch bij eenig schrijver noch in eenig stuk op het gemeente archief, van wàt jaar deze poort dagteekende en dewijl er ook op het gebouw zelf, zich in onze dagen geen jaartal vertoonde, is deze poort gevallen, zonder den naneef te bevredigen, als hij vraagt, in wat jaar verrees aan de noord westzijde van Oudewater de Broekerpoort?

De Linschoterpoort stond aan de noordoostelijke zijde van Oudewater en verschafte den uitgang naar de boerenbuurten, de heerlijkheid, en het dorp Linschoten waarnaar zij dus genoemd werd.

Zij werd veranderd van een slot tot poort, in het jaar 1672, zooals ten duidelijkste bleek uit het volgende opschrift in de architraaf van het gebouw aan de stadzijde uitgehouwen, en door ons vóór de amovering nageschreven:

DEN EERSTEN (STEEN) VAN DESE POORT HEEFT GELEYT
CORNELIUS AMELIUS, SONE VAN MR. JOHAN DE KONINCK
OP DEN 6 APRIL A^o. 1672.

Zij was gebouwd naar de Dorische orde, voorzien met drie kruisboogen waarin de hameije even als in al de [267]overige poorten niet ontbrak, en had ruim 47 voeten lengte.

Vooral aan de buitenzijde, was het een allerschilderachtigtst poortje met zijne gaanderij en vier bevallige boogen of openingen, die een riant vergezigt over het omliggende landschap aanboden, en haar vriendelijk voorkomen werd niet weinig verhoogd, door de met vijf boogen voorziene brug, die er vóór lag. Zóó vertoonde zich een en ander tot in 1857, als wanneer in Augustus des laatstgenoemden jaars deze poort en die brug, publiek werden geveild en verkocht, de poort voor 660 en de brug voor 110 Gulden113.

Deze is de laatste der vier hoofdpoorten, die ons nog ter beschrijving rest. Zij stond aan het zuidoostelijk gedeelte der stad, voerende naar de buurt Snelrewaard en naar de stad Utrecht en hierdoor is ons hare naamreden dus niet twijfelachtig.

Dit gebouw had eene lengte van 11½ bij een breedte van 6½ Ned. el terwijl haar verwulfsel met drie kruisboogen gemetseld was. Ook deze poort kon op fraaiheid aanspraak maken. Aan de binnenzijde zag men in den gevel in het midden, het wapen van Oudewater, aan de regterzijde dat van Delft en ter linker, dat der stede Alkmaar net in Bentheimersteen uitgehouwen met het jaartal 1607, terwijl aan de buitenzijde der poort, de hollandsche leeuw was aangebragt, met het onderschrift Hollandia en insgelijks met voornoemd jaarcijfer, dat het tijdstip der stichting dezer poort aanduidde. [268]

Later zullen wij trachten te ontvouwen, waarom men de wapens dezer drie voornoemde steden, zoowel op de twee reeds genoemde poorten, als op andere openbare gebouwen in Oudewater en in de twee andere steden aantreft; doch mij dunkt die hollandsche Leeuw daar buiten, aan de Waardpoort hij had zoo zeer zijne beteekenis, Oudewater had, zoo dikwijls met het trotsche Sticht in onmin gelegen, en de Stichtschen zij hadden het ook menigmaal met groot verlies ondervonden, als zij met die van Oudewater streden! mij dunkt die Leeuw met zijn opgeheven klaauw, stond daar zoo tergend voor die van Utrecht juist aan die zijde van het gebouw, dat bij andere poorten, dat voor—of tegen—had, dat zij meest uitsluitend naar de provincie Utrecht voerde!114

Nog ten tijde van den Heer Van Kinschot (A^o. 1746) was deze poort ter linkerzijde van uit de stad, voorzien met een spits torentje, deze spits is er van echter reeds ten jare 1784 weggebroken.

In het jaar 1607, dat van den bouw der poort, werd ook de nu sedert lang gedempte brug met 5 boogen, die er eertijds vóór lag gebouwd.115 Ook hiervoor is in de plaats gekomen, eene kleine brug voor de communicatie te water in de stadsgrachten.

Niet onvermeld mogen wij laten, dat deze poort min of meer langen tijd, tot gevangenis voor militairen is gebruikt geweest. [269]

Maar in Augustus 1857, werd ook deze poort in publieke veiling gebragt en verkocht voor ƒ 760,00 en eenigen tijd daarna werd slooping bewerkstelligd116.

Oudewater in anno 1265 tot een stad gemaakt117 was in 1858 veranderd in een soort van vlek!

Deze vier poorten, behoorden, toen de vesting in welstand was118 aan den staat, zoodat dan ook van Landswege in 1815 de IJsselpoort gesloopt werd. Spoedig zou het ook toen reeds, de beurt aan de drie anderen geweest zijn, waren zij niet ten jare 1821 door de stad van de domeinen gekocht, alleenlijk om het amoveren derzelve te voorkomen. Men is later ook van [270]stadswege tot andere gedachten gekomen, want wij hebben het einde van al de poorten gezien!

Het is dikwijls voor ons een strijd, tusschen oudheidgevoel en belang voor onzen tijd, als wij een fraai monument zien verbreken, dat voorheen zijn nut had, doch door de verandering van tijden, tegenwoordig tot niets meer dient. Zoo ook ondervonden wij dat gevoel, toen de drie laatste schilderachtige poortjes onder den moker des sloopers vielen.

Als oudheidminnaar, kon het niet anders, of het moest ons pijnlijk aandoen, deze grijze sleutelen der stad, die de stomme getuigen waren van zoo veel lief en leed der burgers die zij omsloten, door den slooper te zien vallen. Zij worden vermoord, dachten wij, niet door het geschut des vijands maar door hare eigene burgers!

En dan als zoon der 19 eeuw, kwam daar eene stemme tegen, en ik moest zeggen en beamen met onzen tijdgenoot, zoowel voor deze als zoo vele onnut geworden poorten: valt, gij steengevaarten aan onze steden, gij belemmert ons het uitzigt naar Gods vrije natuur. Valt, gij zijt noodeloos in onzen tijd, de burgers van Nederland behoeven niet meer, al is het ook bij nacht, uit de veste gesloten te worden, zij mogen geen schatting meer opgelegd worden, als zij niet aan de uitnoodiging van het luiden der »poortklok” gehoorzamen119. Valt nietige gebouwen, de hechtste vestingen, door de natuur en de kunst te zamen gevormd en volmaakt, zijn niet [271]bestand tegen eene tegenwoordige hardnekkige belegering, ook gij dus niet zwakke monumenten van vroeger tijd! valt, de 19 eeuw, die spoorwegen en telegraphen heeft, die de landen en landen als een maken, en de afstand van werelddeelen en werelddeelen als doen verdwijnen, zij gedoogt niet langer, dat de burgers van een vrije staat, niet ten allen tijde bijeen kunnen komen, waar de communicatie naar den vreemde, ook in ons Nederland op zoo groote schale van toepassing gebragt is.

Valt dus poorten valt, als onnut in onzen tijd, valt overal waar gij u bevindt aan opgeheven vestingen, want door u in stand te houden, bezwaart men de gemeentenaren met noodelooze schattingen voor uw onderhoud benoodigd!

De poorten beschrijvende, hebben wij onwillekeurig gewag moeten maken van den Romeintoren, het slot of kasteel en de hoofdwacht, en aangezien allen in deze rubriek ter beschrijving voegen, willen wij het eerst iets vermelden van

De Romein of Gevangentoren, was gelegen ten zuiden der Romeinbrug aan de IJsselsluis bij den mond der stadshaven.—Het was een zeer oud gebouw, had een vierkante gedaante, en was nog in 1746 met een plat overwulfd, van waar men een ongewoon fraai gezigt, zoowel naar de stad als over den IJssel had. Later echter, heeft men dit gebouw, met een kap of dak van blaauwe pannen voorzien.

De éénige deur, die in het gebouw van buiten was aangebragt, bevond zich aan de oostzijde; deze doorgaande, geleidden u eenige treden opwaarts weder aan eene deur, die de toegang tot het eigenlijke interieur van dezen toren was. [272]

Men verwonderde zich, wanneer men van buiten den vrij aanmerkelijken omtrek van het gebouw had gadegeslagen, over de geringe ruimte van binnen, doch als men dan in aanmerking nam, dat zijne muren eene meer dan Ned. el dikte hadden, dan verdween spoedig deze twijfel. Dit gedeelte van het gebouw was slechts met een lucht, dat tevens lichtgat was, voorzien, en mogt dus reeds op een geschikte gevangenis aanspraak maken; doch was de misdaad groot, en de persoon gevaarlijk, dan werd het luik geopend, dat zich in dit locaal bevond, en een vochtige kelder, bewaarde alsdan den misdadiger zeker en streng. Bij hoogen waterstand van den IJssel moest de ongelukkige de wijk op een zich daar bevindende ladder nemen, ten einde het binnendringende IJsselwater, aan wiens voet het gebouw aan de noordzijde gebouwd was, te ontvlugten.

De naam Gevangen Toren, komt dus wel niemand meer onduidelijk in zijnen oorsprong voor.

Zijne benaming van Romeintoren, is niet zoo zeker op te lossen.

De Heer van Kinschot meldt op bladz. 50 zijner beschrijving van Oudewater aldus: »Zij is van ongemeene groote steenen opgemetseld, en men meent op goede gronden, dat deze ten tijde der Romeinen gebouwd, en alsdan een Wachttoren geweest zij, die vervolgens ook tot een tolhuis, als te dien tijde gelegen ter zijde der IJsselpoort op en aan de Rivier de IJssel zoude gedient hebben.”

De mogelijkheid, dat het voor tolhuis gediend heeft, willen wij niet ontkennen alhoewel wij het nog niet aannemen, doch te betreuren is het, dat de heer Van Kinschot t. a. p. zijn »goede gronden” niet aanhaalt, waarop hij meent, dat deze door de Romeinen gebouwd zou zijn, en hun tot een wachttoren gediend zou hebben. [273]

Wij voor ons, meenen zelfs goede gronden te kunnen aanvoeren, om te beweren, dat het gebouw onzer beschrijving, niet door de Romeinen gebouwd is, doch van uit de middeneeuwen en niet ouder dagteekent, en dat het een verdedigingstoren, een wachthuis en gevangenis in of bij »der stede muer” geweest zij.

Uitgenomen nog de vooronderstelling voor een verdedigingstoren uit de middeneeuwen, mij ook mondeling door den zeer bekwamen archeoloog Dr. Jansen, Conservator van het museum van Oudheden, te Leiden medegedeeld, schijnt onze meening bevestigd te worden, uit den stevigen bouw van het voorwerp onzer beschrijving—muren toch van meer dan een Ned. el dikte, hebben nog al iets kunnen wederstaan.

De muren van dezen toren, waren van groote roode steenen opgetrokken, en de Romeinen bouwden in ons land immers meestal van Duifsteen, gelijk wij reeds vroeger hebben opgemerkt.

De Romeintoren120 stond eertijds in, zeker echter aan der stedemuur, en dit zet onze bewering niet weinig klem bij. Laat ons die stedemuur eens zoo wel mogelijk volgen van de Linschoter tot aan de IJsselpoort121 ten tijde, dat de laatste, toen nog bij de Romeintoren stond, dan zal over een en ander nog meer licht gespreid worden, indien wij het aantal torens in der »stedemuur” vermelden, in 1542 nog in dezelve aanwezig122

• 1 Linschoeten poort.
• 2 Toerentge aft adriaē goessēsz.
• 3 Toerentgē aft ’tgastuys. [274]
• 4 Nyeuwe toern.
• 5 Toerentgē after Meeus Huygēsz.
• 6 Dat outaer.
• 7 De Weerdenpoort.
• 8 Doode luydentoern.
• 9 Koentgestoern.
• 10 IJsselpoort.

De Romeintoren nu, stond zoo als wij reeds meermalen opmerkten, in of bij de stadsmuur123 aan de IJsselpoort. Van veel gewigt als deze plaats was, uit een oogpunt van verdediging, zoowel om de poort zelve, als de vereeniging van IJssel en haven, moest dáár vooral de toren hecht en sterk van bouw zijn.

De meening, dat zij van Romeinschen oorsprong zou zijn, wordt dus naar onze bescheiden meening door een en ander ontzenuwd. De naam Romeintoren, gaf aanleiding tot deze vooronderstelling, doch al werd in oude bescheiden, de nevens liggende brug niet dikwijls Remijnsbrug geheeten, dat toch weinig van Romeinbrug heeft, dan nog zou de naam Romeintoren, met eenig regt kunnen voorondersteld worden zijn oorsprong te hebben, van eenig persoon die Romein of Remijn heette. Dat dit toch geen zeldzaamheid was, zag men duidelijk hiervoren aan de benamingen, toerentge aft’ adriaē goessēsz en toerentgē after Meeus Huygēsz.

Wij hebben uit een en ander nu kunnen nagaan, dat de meening, dat dit gebouw uit de middeneeuwen en niet ouder heugt,124 en gediend heeft ter verdediging, [275]tot wachtplaats en gevangenis, naar ons oordeel vrij voldoende gebleken is, 1. uit zijne gelegenheid, 2. uit zijne constructie en ten 3. uit de materialen waarvan het gebouw was opgetrokken.125

Toen nu in later tijden, met de verandering der stedemuur in wallen, al de torens, die zich van afstand tot afstand in de vesting bevonden, verbroken werden, omdat men in de latere vestingplannen deze menigte torens als onnoodig beschouwde, is het echter gemakkelijk te begrijpen, dat de Gevangentoren gespaard bleef. De streek genaamd IJsselveere werd, zooals bekend is, aan de vesting getrokken, alzoo kon er geen sprake zijn, dat deze toren, om de aan te leggen vestingwallen moest wijken, daar de laatsten nu langs deze zijde ongeveer 80 Ned. ellen uitgelegd werden. Daarbij was hij immers hoogstwaarschijnlijk toen reeds, gelijk nog in onze dagen, tot gevangenis bestemd, waarvoor zeer pleitte, de donkere ronde kelder die wij reeds hiervoor beschreven en ten tijde van zijnen opbouw daarin was aangebragt, zooals met het grootste gemak was op te merken. Alzoo dan, nemen wij aan, dat zij gespaard bleef tot in onzen tijd, èn omdat zij bij de uitlegging der veste kon blijven staan, èn omdat men eene gevangenis steeds noodig had.

Zóó bleef dan dit gebouw gedurende eeuwen achtereen in wezen en juist daardoor was zijn ontstaan achter de graauwe tijdnevelen zoo duister verborgen. Nogtans wij hebben gepoogd het twijfelachtige van »wanneer” op te lossen in het bevestigende »toen”! Mogte het ons gelukt zijn! de lezer oordeele.

Doch, de tijden veranderen, en de menschen met hen; [276]nadat het gebouw den sloopenden tand des tijds gedurende zooveel eeuwen had wederstand geboden, moest ook hij vallen onder het vernielende staal des sloopers.

Te gelijk met het torentje van het St. Ursula convent en de Linschoter en Waardpoorten werd in Augustus 1857 de Romeintoren tot afbraak verkocht, en wel voor de som van 230,00 Gulden.

Reeds den 20 Augustus deszelfden jaars sloeg men den moker aan het grijze monument.126—Weken en weken, heeft men op zijne breede hechte muren moeten breken voor men aan den grondslag van het gebouw genaderd was, als gedacht hij het doel zijner stichting, en, als tergde hij zijne sloopers met vasten wil en fieren hoogmoed, gelijk zoovele strijdlustige poorters uit het tijdvak van zijne geboorte, zich voornamen en ten uitvoer bragten het leven zoo lang mogelijk te rekken, doch ook zoo duur mogelijk te verkoopen.

Zooals wij reeds opgemerkt hebben, bevond zich hoogst waarschijnlijk eertijds de hoofdwacht in de bij de IJsselpoort liggende Romeintoren.

Stellig echter weten wij, dat zij aanwezig is geweest [277]in de tweede IJsselpoort, die later op het oude IJsselveer gebouwd is.127 Toen deze laatste echter in 1779 werd verbroken—hoewel later weder opgebouwd—bouwde men in het zelfde jaar ten zuidoosten der IJsselpoort, een uitsluitend tot hoofdwacht bestemd gebouw.

Dit net gebouwtje, dat nu aan de gemeente behoort, werd natuurlijk als hoofdwacht nutteloos, toen Oudewater ophield, onder de rei der vestingen te behooren.

Tegenwoordig wordt het door een stadsagent bewoond en er tevens eene kleine nering in uitgeoefend.

»Dat alhier een kasteel of slot geweest is,” schrijft de heer Van Kinschot op bladz. 24, »getuigen vele schrijvers, en is ook zeker, doch de tijd, wanneer en door wien het gebouwd werd, wordt nergens gevonden.”

Ook wij nemen zulks aan, doch brengen met dit bedoelde kasteel niet in verband, gelijk voornoemde schrijver, de regelen van den vaderlandschen historicus Matthijs van der Houven die gewaagt, »dat in ’t kasteleinschap van Oudewater op den IJssel het oude kasteel plag te liggen, doch, dat het in zijn tijd niet meer in128 wezen was.”129 Deze regelen toch hebben betrekking op het kasteel te Vliet in Roozendaal bij Oudewater dat op den IJssel ligt, en waarvan de ruïne nog bestaat.130 [278]

Wij begrijpen te minder, hoe van Kinschot deze regelen van Van der Houven op het Slot van Oudewater kon toepassen, daar hij reeds op de volgende bladzijde (25) weder omtrent hare ligging—en nu teregt—schrijft:

Dit Slot heeft eertyds gestaan aan de Noort-Oostzyde van de Stad, by en omtrent dezelfde plaats, alwaar nu de Linschoter-Poort is gelegen. De Regeering verzogt zyne Keyzerlyke Majesteit, als Graaf van Holland, in het jaar 1533, om dit Slot tot eene Poort te maaken, het geen zy verwierven, onder deze verbintenisse, van dat zy ten allen tyden op de eerste aanmaning van zyn Keyzerlyke Majesteit of zyne nakomelingen Graaven van Holland, die Poort van Linschoten op haare kosten weder tot een Slot herstellen zoude, waarvan de verbindenis Luidt, als volgt:

»Wy Burgemeesteren, Schepenen, ende Raiden der Steede van Oudewater, doen te weeten, ende bekennen mits deezen onsen Brieve, Dat Alsoe die Keys: Maj^t. belieft heeft tot onsen ernstigen vervolghe ende Sollicitacie te accordeeren. Dat die Poorte van Linschoten, in voir tyden gemaict tot een Stercte of Slot, weder toegemaect sal worden tot een Poirte van de voirsz: Steede, gelyk die in voertyden plach te syne, mits dat wy ’t selve becostighen souden, ende aan syn Maj^t. reserveerende ’t Logys van dezelve Poorte voir syne officier off andertsins, ende mits oick, dat syne Maj^t. die voirsz: Poirte weder sal mogen maken tot een stercte als ’t zyne Maj^t. of zyne nakomelingen Graaven van Hollandt believen sall, ende van als: geve onse behoirlicke brieven, wy dancken zyne Maj^t. van desen voirsz: Consente ende Gracie, hebben nair voorgaande Communicatie gehouden mitten Rycdom ende Vroetschap derzelver Steede, beloeft hebben ende beloeven mits deesen, dat wy der voirsz: Poirte [279]sullen doen repareeren ende maken mit dueren, valle bruggen, ameyden ende anders ter ordonnantie van mynen Heere, Heeren Anthonis van Lalaing, Grave van Hoochstraaten heer van Montigm: en Stadthouder Gnrael: der voirsz. Landen van Hollandt of zyne E: Gecommitteerde als van nooden weesen sal ome: daar duer vuyt en: in der voirsz: Stede te ryden en passeeren: behouden den Keys: maj^t. ’t Logys van den voirsz, Poirte tot zyne Maj^t. beliefte, ende diezelve Poirte zyn, Keys: Maj^t. of Nakomelingen te laten volgen, ome: dair van een Stercte weder gemaict te werden als wy dair toe van syne Maj^t. of syne Erffgenaamen wegen vermaant sullen worden, sonder daar tegens te doen in eenigerleie manieren.

»Des ’t oerconden, hebben Wij Burgemeesteren, scepenen en Raeden der Voersz. steede, onser steede zegel hier aangehangen den achtsten dach van April in ’t jaer ons Heeren duijsend vijf honderd drie en dertich na scrijven der kerk van Utrecht ende ons voorsz. steede, ende stonde onder geteekend

R. X. Speijert.”

Men zou wanen, dat het vermaken van het kasteel tot poort, ingevolge deze verbindtenis, spoedig zal hebben plaats gehad, wij kunnen dit echter met zekerheid tegen schrijven. Immers ziet men dit ten duidelijkste, in de resolutien van den magistraat en »uit zekere oude lijst van gedane bekendmakingen, ter secretare van Oudewater berustende,”131 waaruit blijkt, dat de Baljuw den 14 April des jaars 1585, eerst heeft doen bekend maken, dat hij des anderen daegs ten thien uuren voor de middag wilde besteden het afbreken van ’t kasteel bij de Linschoter poort bij [280]perseelen, baecken om de derden steen ofte andersints, alles achtervolgende de Conditien en Voorwaerden, die men alsdan opleesen soude, met bijvoeging, dat dengenen, die in eenig werk gading had, ten voorsz. tijde koomen soude bij de Linschoter poort ende bedingen goed loon.

Alzoo eerst 52 jaren na de meergemelde verbindtenis werd dit kasteel geamoveerd132.

Zooals reeds werd beschreven, ontbreken zoowel de naam van den stichter als de tijdsaanduiding van de stichting van dit kasteel; een geloofwaardig persoon verzekerde ons echter, dat hij ergens had aangetroffen, dat er in zeer oude tijden alhier woonachtig geweest waren de vrijheeren van Oudewater dat nu zoo zijnde, zou er ten minste over den naam des stichters eenig meerder licht verspreid worden. Hoe het echter zij, ten jare 1527 vinden wij vermeld133 dat kastelein van Oudewater was Jonkheer Jan van Vliet, schildknape die als »Castelein van het sloth van Oudewater aangesteld werd den 3 November 1519 by Kaerle, by der Gratiën Godts koninck van Castilien van Leons etc. volgens Commissie geregistreerd, en te vinden, in ’t blaauwe ruige register134 fol. 34 en in 1555 wordt als zoodanig gewag gemaakt, van Jonkheer Pieter van Cats, maarschalk van Montfoort. Aangezien nu beiden tevens bailluwen etc. van Oudewater [281]waren, en beiden in hetzelve zijn woonachtig geweest135 zoo komt het ons voor, dat het geslacht der vrijheeren van Oudewater uitgestorven zijnde, later het slot van Oudewater tot woning zal aangewezen zijn, voor de Baljuwen van Oudewater die toen tevens aangesteld werden als Castelein.136

Later toen ook de Linschoter poort in 1857 werd verbroken, die zooals wij weten van slot tot poort werd gemaakt, ja toen viel het ook aan de zigtbaar geworden zware muren en de groote roode steenen, waarvan die waren opgetrokken, gemakkelijk te bepalen, dat de sloopers daar te doen hadden, met muren van het oude slot of kasteel!

Het gast- en proveniershuis beschrijvende, zagen wij dat dit gebouw door de Gecommitteerde Raden van Holland en West-Vriesland aangekocht zijnde, omstreeks 1780 verbroken en in 1786 aangelegd werd, tot een Artillerie plein waarop een zeer schoon Arsenaal of bergplaats voor ammunitie in hetzelfde jaar 1786 getimmerd is. Niet langer dan 28 jaren heeft dit Arsenaal in aanzijn mogen wezen, daar het ten jare 1814 verbroken werd en men het terrein Anno 1817 tot plantage heeft aangelegd. In 1822 dit plein aan de stad gekomen zijnde, heeft men dezen grond in 1856 in erfpacht gegeven, waarna later spoedig, daarop een aantal huizen voor min gegoeden gebouwd zijn.

Dit fraai gebouw, stond eertijds aan de zuidzijde van de stad, in de straat genaamd het klooster bij het [282]weeshuis. Het had eene lengte van 138 bij een breedte van 22 voeten137.

Wanneer hetzelve gebouwd werd, kunnen wij niet met zekerheid bepalen. Omtrent zijne slooping echter verkeeren wij niet in het onzekere, deze had in 1820 plaats.

De kruidtoren was gelegen, in een »halve maan” der vestingwerken in het noordwestelijk gedeelte der stad. De heer Van Kinschot schrijft in 1746, »dat het binnen weinige jaren gebouwd is.”

De amovering van het kruidhuis geschiedde ten jare 1820, als wanneer het even als het magazijn van oorlog, door de administratie van ’s lands domeinen werd verkocht.

De Caserne, gelegen aan de westzijde van den IJssel was 168 voeten lang en 30 voeten breed, terwijl dezelve in 24 vertrekken verdeeld was. Zij werd voor stads rekening gebouwd, en bij aanbesteding aangenomen voor eene som van ƒ 14,200; deze gelden zijn voor het grootste gedeelte, door de burgerij vrijwillig, tegen eene interest van 4% gefourneerd.

De eerste steenen aan dit gebouw werden gelegd, op den 29 Mei 1798 door A. M. Montijn, Jan de Keiser Jz. en W. Putman, zoo als op een steen in den voorgevel aangebragt, te zien is.

Sedert het jaar 1811 wordt dit gebouw, door particulieren [283]bewoond, terwijl het in 1856 in het openbaar werd verkocht, en het gebouw dus nu eigendom van particulieren geworden is.

Reeds in het jaar 1501 vinden wij gewag gemaakt van het volgende octrooi voor de »voetbooghschutters van St. Joris Gilde” te Oudewater. Uit dit octrooi bekomen wij echter de verzekering, dat zij reeds lang vóór genoemd jaar zich te dezer plaatse bevonden en hun aantal op het genoemde tijdstip niet minder dan 80 tot 90 bedroeg. Wij laten dit octrooi nu volgen:

Philips, by der Gracie Goids, Eertshertoge van Oistenryck &c. onsen lieven en getrouwen Raedt ende Treso^r. Gnerl: van allen onsen Domeynen ende Finan: Jeronimus Lauwerin; Saluyt ende Dilectie. Wy hebben ontfaan die oidmoedige Supplica^e. van onsen welgheminden die Burchers der stede van Oudewater over ende in den naame van de Handboech-Schutters van den Ghilde van St. Joris der voirsz: Stede, inhoudende, hoe deselve gelegen is op tie Frontiren van onsen Lande van Holl^d. strekkende aan den Gestichte van Utrecht ende Lande van Gelre, dewelke na den overlyden van wylen onsen lieven Heer ende Grootevader Hertoge Karel van Bourgⁿ. Zaliger gedagten, veel groote sware lasten en costen gehad ende geleeden hebben van diverse Oirloogen, niet alleen van den Oorloge van Utrecht, maar alle andre die geweest zyn in onse voirsz. Lande ende Graaflicheyt van Holland als oick in de voirsz. Lande van Gelre, Ende hebben de voirsz: Suppliante tot seekerheyd van der voirsz: Stede van Oudewater opgesteld ’t voirsz. Ghilde van St. Joris van den Voetboech Schutters, tot in den getale van tagtigh of tnegentigh persoenen, om welke ghilde ende gezelschap ’t onderhouden by Hertoge Philips ende andre onse Voorvaderen, die voorsz. Supplianten verleend ende gegeven hebben geweest Vyff ende Twintig Cliuts ’t s’Jaars tot XXX Gron. ’t stuk, dewelke sy den voirsz. Supplianten beweesen hebben gehad te ontfaan by handen van den Rentmeester ’t s’Lands van [284]Woerden, ende hebben ’t selve alsoe gebruyckt tot in den Jaar toe van LXXVIIJ. Dat die geroyeerd zyn geweest by gebrek van nyeuwe brieven van gfirmatien van wylen onse lieve Vrouwe ende Moeder die Eertshertoginne Saliger gedagten. Ende in den Jaar van LXXXVIJ. soe zyn die voirsz. XXV. Cliuts s’Jaars den voirn. Schutters weederome beweesen geweest op den Rentmeester van den Beede in Holland, als doe wesen uyt kragte van nyeuwe brieven van Confirmacien van mynen Genadigen Heer ende Vader myn Heer den Coninck, sedert welk tyt tot in den Jaar toe van XCIIJ. de voirsz. Schutters niet meer betaald en syn geweest, mits datter gheen Beede in Holland ende Vriesland daar en binnen loop gehad en heeft, ende hoewel dat seedert den voirsz. Jaar XCIIJ. diversche Beeden in Hollandt loop gehad hebben ende nog doen, nochtans en hebben die voirn. Schutteren van den voirsz: XXV. schilden binnen derselver tyd niet ontfaan, overmits dat sy van huer voirsz. ghifte tot nu toe gheen gfirmacie verkreegen en hebben. Twelke hem compt ende keert, tot grooten hinder schade en achterdeele, ende meer sal er werde hen by ons hier op niet voirsien van onse gracie ende behoorlick provisie alsoo zy seggen, Ons zeer oidmoedelick daar ome biddende, SOE IS ’T dat wy die saken voirsz. overgemerct, ende daar op gehad ’t advys, eerst van onsen lieven ende getruwen, die Luyden van onse Reekⁿ. in den Hage, ende daer na van u, wy hebben den voirn. Schutters van St. Joris Gilde, in onze voirsz. Stede van Oudewater, genegen wesende ter Beede ende begeerte van de voorn. Supplianten, ende ten eynde dat sy te bat gehert mogen syn te verstaan tot bewaaringe ende seekerheyt van de selver onser Stede van Oudewater daer veel belancx in leyd die Brieven van Gifte ende Octroye van de voirsz. vyff ende Twintich Scilden ’tsjaars, henl. gegonnen ende verleend by onsen voirsz. Voirders als voirsz. is, geconfirmeerd, gevesticht ende belieft, ende vuyt onsen rechten wetentheyt ende zonderlinge gracie, confirmeeren, vestigen ende believen, mits desen onzen Brieve, Ende op dat s’noot sy, hebben hen die selve XXV. scilden ’s jaars van nieuws gegonnen ende verleend, gonnen en verleenen mits deesen onsen voirsz. Brieve, om die van nu voortaan Jaarlicx te hebben, ontfangen ende gebruyken van de Penn. comende van onsen Beden [285]die in onsen voirsz. Landen van Holland en Vriesland loop hebben sullen, ende by handen van onsen Rentmeester van denselven Beden in den quartier van Noort-Holland jeegenswoerdich ende toecomende soe lange als ’t ons gelieven sal, ontbieden u daar ome ende beveelen dat by u doende die voirsz. Schutters gebruyken van onse voirsz. Gracie, Confirmacie ende nieuwe Ghifte, ghy hen doet van nu voortaan Jaerlicx uytryken ende betalen of ’t huren sekeren Bode voor hen de voirsz. XXV. scilden ’s jaars by handen van onsen Rentmeester van Holland in ’t Quartier van Noortholland voirsz. jegenswoerdich ende toecomende, ende van de Penningen van synen ontfange comende van onser Beede aldaar, soo lange als ’t ons gelieven sal, als voirsz. is. Denwelken onzen Rentmeester jegewoerdich ende toecomende wy selve beveelen mits deesen dat alsoe te doene, ende mits overbreyngende desen onsen jegenwoerdigen Brieff Vidimus ofte Copye Auctentyk van dien, mitsgaders van de andere Brieven van Ghiften ende Confirmatien boven geroerd, voor een ende d’eerste ryse en soe menich werff als ’t van nooden weesen sal, deuchdelick genieten van de voirn. Schutters van de voirsz. XXV. scilden ’tsjaars, alleenlick wy willen dat al ’t geene des hen daar aff gegeeven ende betaald sal worden geleeden ende gepasseerd zy in ’t uytgeven der Reekeningen van onsen voirsz. Rentmeester van onsen Beden van Holland in den Quartier van Noortholland voirsz. jeegenwoordich ende toekomende, die ’t betaald sal hebben, by den voirsz. Luyden van onsen Rekeningen in den Hage, denwelken wy oock bevelen by desen, dat alsoe te doene, sonder eenighe zwaricheid ofte wederseggen ter contrarien, want ons alsoe geliefd, niet jegenstaande eenige Ordonnantien, Restrinctien, geboden oft verboden ter contrarien, Gegeeven in onser Steede van Brugge, den lesten dach van April in ’t Jaar ons Heeren Duysent vyff honderd ende een, Aldus geteykend by mynen Heer den Eertshertoge Jeronimus Lauwerin Tresorier Generaal van de Finan: ende andre jegenwoerdich, Hanneton. Ende op ten rugge van deesen Brieve staat gescreven dat hier naar volcht. De Tresorier Generaal van de Domeynen ende Finantien myns Genaden Heer des Eertshertoge van Oistenryck, Hertoge van Bourgondien, Jeronimus Lauwerin consenteerd alsoe verre als in hem is dat ’t inhouden in ’t Witte van desen jegewoordigen [286]volcomen zy naar zyne vorme ende inhouden, alsoe ende by der manieren dat deselve myne Geduchtegen Heer wil ende beveeld gedaan ’t fyne by deselve, Geschreven onder ’t handteyken van den voirsz. Tresorier General den tweesten dach van Meye in ’t Jaar Duysent Vyff Honderd ende Een.

Aldus geteykent,
LAUWERIN.

Vervolgens berust er op het gemeente archief een ordonnantie voor de schutters van den »edelen Cruysboog” dd. 26 Augustus 1597, die wij echter om hare uitgebreidheid niet mogen overnemen. Voorts wordt nog in verscheiden keuren van deze schutters gewag gemaakt.

Op het stadhuis wordt nog een fraaije vlinder bewaard, die men denkt, als insigne van de voetboogschutters van St. Joris Gilde gebruikt te zijn.

Omtrent de schuttersdoelen vinden wij vermeld138 in 1746.

»De Doele staande in de Kapelstraat is een oud gebouw, ’t geen groote ruimte heeft en zeer bekwaam ter Herberging van reizende en andere lieden. Zij komt de schutterij, die nu in twee quartieren en vaandels verdeeld is, in eigendom toe, die ook aldaar hare vergadering houdt.”

In den voorgevel van dit gebouw, die in Anno 1787 zeer verfraaid werd, ziet men den ridder St. Joris den draak bestrijdende in steen uitgehouwen.

Na de vernietiging der stedelijke schutterij, is de Doele ter voldoening van der stad’s pretentien in 1798 aan de gemeente gekomen en als eigendom getransporteerd.—De stad heeft dezelve in 1799 voor de som van ƒ 3300 aan een ingezetene dezer plaats verkocht. [287]

De naam van het Logement de St. Jorisdoele, herinnert in onze dagen nog aan de oude schutters van Oudewater.

En hiermede is ook de reeks gebouwen ten einde, die hun ontstaan verschuldigd waren uit een beginsel van verdediging, bij eene mogelijke belegering der plaats. Toen echter Oudewater uit de rei der vestingen verdween, zijn de meeste dezer gebouwen natuurlijk van onnut geworden, en wij zagen dan ook de vernietiging van bijna allen. Nu resten ons nog eenige gebouwen te beschrijven, die wij noch onder de kerken, noch onder de geestelijke of liefdadige gestichten, noch onder de gebouwen ter verdediging van stad en land konden rangschikken, en toch tot de monumenten der stad behoorden of nog behooren.

Wij beginnen met

Nog tot in het laatst der 17 eeuw139 mogt Oudewater zich beroemen, binnen zijne muren eene Latijnsche school te hebben, hetgeen voor een plaatsje als dit, zeer pleiten kon voor de welgesteldheid der ingezetenen.—Aangezien deze laatsten echter van tijd tot tijd verminderden, en men dientengevolge geen genoegzaam getal leerlingen op dezelve aanbragt, moest dezelve noodwendig vervallen.—Volgens resolutie der staten van Holland dd. 25 Februarij A^o. 1600, bekwam Oudewater het regt, op zijne beurt eene »beurssaal” te zenden in het Theologisch Collegie van Holland binnen de stad Leiden. Deze beurten moesten echter verwisseld worden [288]tusschen deze plaats in het naburige Woerden zoodat ten allen tijde een dezer twee steden een student in voornoemd collegie had, achtervolgens besluit van hunne Ed. Groot. Mog. in derzelver hooge vergadering genomen, waar omtrent wij verwijzen, naar de resolutien van Holland dd. 25 Junij 1666.

Deze resolutien en dit regt, werden echter ten jare 1797 vervallen verklaard en de herinnering, dat Oudewater eertijds een Latijnsche school bezat, bleef alleen in de geschiedrollen bestaan!

Reeds in het jaar 1319, drie weken na St. Maarten in den Winter, vindt men gewag gemaakt, dat het Lombardhuis te Oudewater ter bewoning gegeven werd aan Vranke Oudekijns, tot ’s Graven wederopzeggens toe. Kort daarop moeten echter de Lombaarden uit Oudewater getogen zijn,140 daar men vermeld vindt, dat in het jaar 1323. Dirk Batenburg verleid werd met het Lombaarthuis te Oudewater, mits het zelve weder opgevende by de terugkomste van de Lombaarden, &c:

Ziet hier de inhoud van het bedoelde stuk.141

Wi Willaem Graue &c: maken cont allen luden, dat wy Dirc Batenburg van Oudewater gegeven hebben onse huys, dat ons ane gecomen es van de Lombaerts binnen onse Poirte van Oudewater in rechten liene van [289]ons te houden in der maniere, wair dat saeke dat die Lombairts weder quamen ende wise in dat huys voirsz. weder setten mitter woone, soo souden wi Dirc voirsz. sinen cost en sinen scade, dien hi aen den huse gedaen hadde, gelden, ende dair meede waer die manscap quite. In oirconde &c: Gegeven tote Scoenhove op Sinte Martynsdach in de Somer in ’t jaar ons Heeren MCCC drie en twintich.

Daarna werd ten zelfde jare het volgende bevel aan den Magistraat gegeven, om de nagenoemde Lombaarden in deze Stad te ontvangen en Burger-regt te laten genieten.

Wi Willaem Gratie &c: onsen lieven en getrouwen Schout, Schepenen, ende Raed van onser Poirte van Oudewater, saluyt ende onse goede jongste; Wi doen u te weten, dat wi in onse beschermte en geleyde genomen hebben, en nemen dese Lombairden, die hier na geschreven staan, dat es te wetene, Dammaes en Philips Asinier, broeders, en de Hore Maysinden om te wonene en te blivene in onser Poirte van Oudewater van onser Vrouwe dage in den Mairte die naestcomet, twaalf jaer [290]daer na volgende, ende sullen coipmanscip driven ande hoir oirbair doen mit haren gelde, geliken onse andere Lombarden die wonen ende bliven in onse goede Poirten van Hollant; En ombieden ju naerenstelicken, dat ghi se ontfaet over uwe Poerters ende hem helpet, vordert en starket in alle hore rechten, gelike juwe Poerters die jairscarende durende voirsz. ende des en laet niet. Gegeven in die Hage op den Jairsdach in ’t Jaer ons Heeren M. CCC. en drie en twintich.

In het jaar 1595 werd van wege de regering van Oudewater aan Jaques de Causa Michielsz., een piemontees, octrooi verleend tot het houden van de »tafel van leeninge” binnen Oudewater. Aan ieder die omtrent de aanstelling van zoodanigen tafelhouder, de voorwaarden waarop de verpanding en bij niet lossing, den verkoop der panden plaats greep, iets meer weten wil, verwijzen wij naar de beschrijving van Oudewater door G. R. van Kinschot bladz. 439–450.

Nog omstreeks de helft der voorgaande eeuw, vindt men vermeld, dat de Bank van leening, met het daarbij van ouds behoorende woonhuis, onder de accijnsen der stad, voor zekere jaren verpacht werd.

Uit een en ander zien wij, dat Oudewater nevens alle andere steden in Holland en West Vriesland geprivilegieerd was, zoodanige bank te mogen hebben en verpachten, met uitsluiting van alle andere plaatsen in het platte land142 zijnde zelfs ingevolge deze volmagt, de steden niet gehouden, eenige tafelen toe te laten, al hadden zij ook eertijds octrooijen daarvoor verkregen143. Volgens resolutie der staten van Holland 3–12 Maart 1594 mogt door den Lombardhouder van de zes gulden, een halve stuiver in de week geheven worden.

Het laatste Lombardhuis te Oudewater bevond zich op de Donkere Gaard en is tegenwoordig bekend onder [291]nummer 491. Sedert een groot aantal jaren, werd dit huis verkocht, en wordt het door particulieren bewoond.

Alleen het stadswapen met het bijschrift:

SAUVE GARDE Ao. 1756

doen den opmerkzamen voorbijganger alligt vermoeden, dat hij zich bij het oude Lombardhuis bevindt. Tegenwoordig bestaat er te Oudewater slechts een hulp Lombard en wel onder opzigt en contrôle van den Lombard uit het naburig Woerden.

Dit stadsgebouw, bevindt zich aan de markt, op den hoek der Gasthuissteeg, en werd waarschijnlijk in het jaar 1595 gebouwd, aangezien dit jaartal in den voorgevel van dit gebouw wordt aangetroffen.—Reeds lang vóór genoemd jaar, bezat Oudewater echter reeds eene Waag, immers reeds ten jare 1547, werd door Zijne Keizerlijke Majesteit een bevel uitgevaardigd, waarbij hij gelastte, dat het gewigt der stad Gouda in de Waag der stad Oudewater overgebragt zoude worden, en tegen het gewigt uit laatstgenoemde plaats in gelijke stukken, ten overstaan van zijn gecommitteerden gewogen zoude worden.

Wij laten den inhoud van dat stuk hier volgen:

»Op Huyden den anderen dach Marcy A^o. XV^c, XLVII. Stilo Trajectense zoe zyn Adriaen Louwerisz., Jacob Gerytsz. Moen, Burgemeysters en Schepenen desz. stede van Oudewater alsook Frederick Jansz. Muntere en Jan Jansz. en Pieter Speyert, Secretaris derselver stede, geweest in de voorsz. stede Waech, ende aldaar gewoogen der stede Wicht van der Goude gebrocht by Dirck Cornz., Tollenaar ende Rentm^r derzelver stede, van wegen der K. Maj^t tegens de wicht derzelver stede van Oudewater [292]in gelijke stucken, ende is bevonden mitten zelfe te accorderen. Geschiet op ten dach, jaer en de maent als boven, (onder stond): geëxtraheert uit het voorsz. stedeboeck en accordeert daer naede by my onderteykent.

P. Speyert.”144

Zooals iedere andere Waag, werd dezelve gebouwd, tot het wegen van verschillende koopmanschappen, en wel voornamelijk hier, voor, kaas, hennip en verschillende soorten van touw, allen producten en waren, waarvan in en om Oudewater veel in den handel wordt omgezet.

Doch, uitgenomen deze artikelen, werd er eertijds nog een artikel opgewogen, waardoor deze Waag zich bij alle andere Wagen onderscheidde, een artikel, dat haar een ongekenden naam in de geschiedrollen bezorgde, en de Waag deed worden »een weldaad voor het menschdom.” Aldus toch, wordt onze Waag genoemd, in de »Almanach tot Nut van ’t Algemeen,” jaargang 1792, bladz. 95. Het artikel, dat wij bedoelen, waren …. menschen, die van tooverij beschuldigd waren, en heksen genoemd werden.

Wij willen de aanleiding tot het wegen van deze menschen, een weinig breeder uiteenzetten en moeten daarvoor in dit hoofdstuk de onderafdeeling:

BIJGELOOF VOORHEEN EN LATER

daartusschen lasschen.

Het is slecht, of eigenlijk in het geheel niet te bepalen, [293]wàt bijgeloof is, indien wij de tegenstelling niet vermelden van geloof en ongeloof.

Het geloof zelve wordt nog in veel soorten verdeeld.

Immers in het dagelijksch leven, verwart men gelooven meestentijds met meenen, met iets voor waar houden, waarvoor men geene gronden kan bijbrengen.

In het stoffelijke, gelooft men, wat men met de zintuigen bemerkt, wanneer geen zinbedrog ons misleidt, en

In het geestelijke eindelijk, is het aan iedere gezindte bekend, wat door geloof verstaan wordt.—Bij de Christenen behoort dit geloof, dit aannemen van iets, wat men niet ziet, tot hunne Godsdienst, en wel in die mate, dat hunne Godsdienst veelal hun geloof genoemd wordt.

Het ongeloof staat natuurlijk tegenover geloof; zoowel in het geestelijke als in het stoffelijke nu, heerscht ongeloof.—Zoo is b. v. in het stoffelijke, hij ongeloovig, wanneer hij niet aanneemt, dat het zoo is, en het toch wezenlijk bestaat, zonder het met zijne zintuigen te hebben bemerkt.

Bijgeloof is het geloovig, het met volle overtuiging aannemen van hetgeen wezenlijk niet is. Bijgeloof is meestal eene nog sterkere overtuiging, dan een waar geloof, doch het is en blijft altijd een wangeloof, een onjuist geloof, een geloof, waarbij de mensch zich zelven bedriegt145.—Wij zullen wel niet behoeven aan te toonen, dat men ook hier weder in het stoffelijke en in het onstoffelijke bijgeloovige kan zijn.

Het voornaamste bijgeloof van lateren en zelfs nog van onzen tijd, is een overblijfsel, van de mythologie [294]onzer voorvaderen, waarover hiervoren breedvoerig geschreven is.

Toen wij de aandacht onzer lezers op de mythologische daadzaken in het heidendom bepaalden, maakten wij bijna ook op iedere bladzijde, de schaduw daarvan nog in onze dagen aanwezig, bekend.

Eigenlijk gezegd, was de mythologie onzer vaderen voor hen nog geen bijgeloof, het was eene natuurleer, een wangeloof—doch het voortbestaan in het Christendom van de onwaarheden, die hunne mythologie bevattede, dàt werd voor den Christen natuurlijk bijgeloof.

Teregt vinden wij dan ook vermeld146. Onze voorouders hadden, als alle volkeren van den Indisch-Germaanschen stam, een duister Godsdienstig geloof aan een goed en een kwaad beginsel; doch, gelijk het in de kindsheid der barbaarsche volken gaat, waar het geloof aan een eenig God is verduisterd, stelde men zich die beginselen voor als krachten, als persoonlijke krachten, als krachten van bovennatuurlijke wezens, waarvoor de zwakke mensch moest bukken.—In hunne sagen werd gesproken, van de helden, van het voorgeslacht; en de verbeelding verhief die voorouders tot goden.—Hetgeen men waarnam en niet kon verklaren, werd aan de werking dezer Azen toegeschreven.—Bij iedere aanraking, van den eenen volksstam met den anderen, vermeerderde allengskens het bijgeloof; maar toch te midden van dat bijgeloof, bleef er nog eenig geloof over, aan een magtigsten God. Wij hebben u dien God reeds als Wodan doen kennen, en Wodan was het, die in het laatst der dagen, alle goden aan zich zou onderwerpen. De goden der wereld, en de aardgeesten voerden wel strijd, tegen den God des hemels, eindelijk zouden zij echter toch het onderspit moeten delven. [295]

In één woord, alles hetgeen door de menschen gedaan en verkregen werd, werd door het volksgeloof aan de inwerking der Goden, toegeschreven.

Toen het heidendom voor het Christendom moest wijken, bleven echter de toovenaars en heksen bestaan. Toovenaars waren de menschen, die met de booze geesten of goden in verbinding stonden en die als overblijfselen van de heidensche priesters konden worden beschouwd, terwijl de heksen, die vrouwen waren, doen denken aan de wigchelaarsters in de mythologie. Deze heksen nu hadden het vermogen, de menschen op velerlei manieren te kwellen en nadeel toe te brengen, geen wonder dus, dat de jonge Christenen, door oppervlakkigen Godsdienstijver gedreven, met groote woede en toorn, somtijds tegen die gewaande toovenaars en heksen vervuld werden, wanneer er aardsche rampen voorvielen, die zij aan de toovenaars en heksen, en hunne verbinding met de booze geesten toeschreven.

Toen de Noord-Duitschers en Denen pas tot het Christendom bekeerd waren, hadden booze wraakoefeningen tegen zoogenaamde heksen meermalen plaats, weshalve paus Gregorius VII (die regeerde van A^o. 1073–1085) zeer ernstig aan zijne geestelijken in Denemarken schreef, dat zij dat volksbijgeloof toch zouden tegenwerken, enz.

In de middeneeuwen, nam zelfs het geloof aan hekserij ontzaggelijk toe, en geen wonder! de steeds toenemende beschaving en de meer en meer aangroeijende ondereenmenging van verschillende volken bragt te weeg, dat er onderscheidene kunsten en uitvindingen werden ontdekt; de drukpers nu was er nog niet, om de volken het geheim dier uitvindingen kenbaar te maken, en wat het volk niet begreep, was een wonder of tooverij en de uitvinder eener nuttige zaak, werd niet zelden vervolgd als heks en toovenaar. [296]

Het zou ons verbazend wijdloopig doen worden, de duizendtallen voorbeelden aan te halen, van de slagtoffers om tooverij en hekserij.—De vervolging was weldra tot eene ongekende hoogte gestegen.—Meest alle rampen en plagen werden aan tooverij toegeschreven, en de beschuldiging van tooverij ging zelfs zóó ver, dat vorsten en geestelijken, de beschuldigingen van hekserij niet konden ontgaan!

Ontelbaar zijn dan ook de menschen geweest, die hunne beschuldiging met het leven moesten boeten. Een paar voorbeelden, slechts. In het kleine bisdom Bamberg werden in vijf jaren tijds 600 menschen om tooverij ter dood veroordeeld, meest verbrand, en in hetzelfde tijdsverloop telde het niet veel grootere bisdom Würzburg 900 offers147.

Maar, vraagt mij welligt iemand, werd dan iedereen, die van tooverij beschuldigd was, zonder vorm van proces veroordeeld, werden er geene pogingen aangewend, de ongelukkige beschuldigden van den dood te redden?

Ja mijne lezers er werden pogingen daarvoor in het werk gesteld, doch hoedanig waren zij? Ach zij bragten zoo zelden redding voor de beklaagden aan! Ja de pijnbank was er, en die dan van tooverij en hekserij beschuldigd of verdacht waren, werden op die pijnbank gebragt. Onder de smartelijkste folteringen werden zij ondervraagd. De pijniging hield meestal aan, totdat zij tot de bekentenis waren gebragt, en daar eene bekentenis genoegzaam werd geacht, wanneer zij op de vragen slechts een toestemmend antwoord hadden gegeven, is het daaruit gemakkelijk te begrijpen, hoevele duizenden onder de felste [297]folteringen het »Ja” hebben uitgeroepen, om eenigen tijd verligting te erlangen, op de vragen, of zij op bezemstokken door de lucht hadden gereden, of zij katten waren geweest, enz. enz.148.”

Ja er waren nog andere proeven, zooals het ordal, de vuur-, de water- en naalden-proef, doch het behoorde bij al deze tot de hooge zeldzaamheden, indien zij ten gunste der beklaagden uitvielen. Geen wonder! men vergde in deze, bijna altijd wonderen van de Godheid, en na de wreedste pijnen reeds in de »proef” doorstaan te hebben, werden zij meestentijds naar den houtstapel geleid en verbrand! O de proeven ter bevrijding der ongelukkigen, zij waren zoo slecht gekozen!

Van tijd tot tijd echter stonden er groote mannen op, die het durfden wagen openlijk hunne stem te verheffen, ter bestrijding van het venijnig serpent, dat men tooverij en hekserij noemde. Durfden wagen? Ja voorzeker er behoorde moed toe, tegen dit bijgeloof met open vizier te velde te trekken, in dien tijd, toen bijna ieder onder de magt van het ellendig gedrocht zich bewoog.

De eerst bekende groote man, die het bijgeloof heeft bestreden, was voor zoover wij weten, paus Gregorius de VII in de elfde eeuw.—Ofschoon het wel degelijk te vooronderstellen is, dat in de drie volgende eeuwen dit niet zonder tegenspraak van velen heeft geheerscht, zoo vinden wij echter eerst kort na de uitvinding der boekdrukkunst, en de daardoor veroorzaakte meerdere bekendheid van gevoelens, onderscheidene personen, die het geloof aan hekserij en tooverij bestreden.

De beroemde regtsgeleerde Alciatus, leerde reeds, »dat het beter was, de heksen nieskruid te geven, dan haar [298]ten vure te doemen” daarmede zoo het schijnt doelende, op zijne overtuiging, dat zij, die zich verbeelden onder de magt van booze kwellingen te staan, meestal krank naar ligchaam en ziel waren.

Onze groote Rotterdammer Desiderius Erasmus, stelde de geheele zaak der tooverij in een bespottelijk daglicht149.

In 1512 verscheen er te Gent een boekje in het licht, bevattende 2 kluchtspelen nl. de klucht van Homulus en Hanske van der Schilde. Dit boekje had een morele strekking, het bestrijden der tooverij; een ander boekje heeft tot titel: tooveren, wat dat voor een werk is, beschreven door Jacob Vallick, pastoor te Grossen 1559. Het bijgeloof, wordt daarin bestreden, op gronden van Godsdienst en Zedekunde. Johannes Wier, in 1515 te Grave geboren, later lijfmedicus van den Hertog van Cleef en Berg, was echter de eerste, die volledig de vooroordeelen in deze bestreed. Hij had op zijne reizen onderscheidene executien van zoogenaamde heksen gezien. De edele man had het voornemen opgevat, de vooroordeelen van zijnen tijd grondig te wederleggen. Hij schreef eene verhandeling over de giftmengers en de toovenaars, waarin hij bewees, dat die twee zaken wel degelijk vaneen gescheiden moesten worden, en toonde aan, dat de regters van zijnen tijd, dit niet deden.

Vele regters erkenden hunne dwaling, en betuigden hem hunne dankbaarheid, voor zijn uitmuntend betoog. Hierdoor aangemoedigd, schreef hij nog tot aan het laatst van zijn leven, ter verdediging der zoogenaamde heksen.

Cornelis Loos van Gouda werd aangezocht een zeker boek van Wier te wederleggen, doch door het lezen van zijn geschrift overtuigd wordende, werd zijn geschrijf een eere schrift op zijn boek. Men weigerde te Keulen het [299]manuscript te drukken, en Loos werd gedwongen onderscheidene stellingen te herroepen en niet zonder vele pogingen ontkwam hij eene vervolging150.

Bij al deze gunstige geschriften ter bestrijding van het bijgeloof, schreef zekere Martinus del Rio het groote boek: Onderzoek naar de tooverij, dat in 1599 uitkwam, en waarin het bestaan van toovenaars verdedigd werd. Del Rio ging zelfs zoo ver, dat hij beweerde, dat de verlichte Wier zelf een toovenaar was, en hij hen daarom in zijn geschrijf verdedigd had.

In Reijnald Scott een verlicht engelschman, vond del Rio echter een geduchten bestrijder, doch het bijgeloof woedde echter nog steeds met hevigheid voort. In Engeland vatte een Jacobus I de pen op, om de voorstanders der verlichting Wier en Scott te wederleggen en in Duitschland werd de heksengeschiedenis, door het gezag van den regtsgeleerden Carpzovius in wezen gehouden.

Op het laatst der 17de eeuw, begonnen de regeringen de vervolgingen wegens tooverij, wel meer na te laten, doch het volk bleef niet minder bijgeloovig dan vroeger, ofschoon het weder krachtige en bekwame strijders vond in Adam Tanner en Frederik Spee. De laatste had als Jezuit, menige veroordeelde heks, in hare laatste levensuren moeten bijstaan. Getroffen door hetgeen hij gezien en gehoord had, schreef hij zijn boekje: Waerborg om geen quaat halsgeregt te doen, een lief boekje, dat door onzen bekenden Amsterdamschen predikant Balthazar Bekker hoog geroemd en geprezen werd. Het geschrift van den Jezuit Spee, werd in onze taal overgebragt, door N. B. A., zijnde N. Borremans, Remonstrantsch predikant te Oudewater.

Doch, wat werden die edele menschenvrienden, in hunne [300]pogingen om de waarheid te verkondigen, gedaan? Frederick Spee zond zijn boekje om zich voor vervolging te behoeden, naamloos in het licht. Borremans, vertaalde het onder de letters N. B. A. en Balthazar Bekker, die in zijne betooverde wereld, het bijgeloof aanrandde, werd in 1692 van zijn predikantsplaats ontzet, als onregtzinnig151.

Ik verzoek den lezer nog eens kortelijk met mij eenigen tijd terug te gaan, tot naar het midden der 16^e eeuw en daar nog eens het bijgeloof en hare gevolgen kortelijk herhalen. Het ligt echter niet in ons plan, dat bijgeloof stap voor stap te volgen, immers dit onderwerp zou een ruimte beslaan, als voor deze geheele plaatsbeschrijving bestemd is.

Wij voeren u dus in gedachten terug tot in het regeringstijdvak van Karel de Vijfden, waarin wij de ter doodbrenging van eene heks zullen schilderen.

Allerwege ontwaart men brandstapels, die de ongelukkige toeven, die van tooverij beschuldigd zijn. Zie daar nadert men met zoodanig een slagtoffer den houtmijt! Ach het is eene vrouw en zij is echtgenoot en moeder, want hij, die zich onder den stoet bevindt, hij met dien zonderling wreede trek op het gelaat, met van woede glinsterende oogen, die dreigend staren op de leiders van de zoogenaamde heks, hij prevelt verwenschingen, voor de beschuldigers zijner »liefdevolle gade.” Is zij ook moeder? Ja, ja, zie naast de veroordeelde draagt een andere vrouw een schreijende zuigeling, en geleidt een achtjarige knaap, en terwijl de vlottende menigte nu langzaam voortgolft naar de plaats waar het doodvonnis zal voltrokken worden, ontwaakt de [301]ongelukkige »heks” met aan razernij grenzende wanhoop uit den stillen waanzin, waarin zij gedompeld was! want zij ziet de houtmijt vóór zich, die weldra met hare assche een vormloos zaamgestorte massa zal uitmaken! Mijne kinderen gilt zij, groote God, mijne kinderen! de zuigeling en de knaap omvattende, o uwe moeder omklemt u nu voor het laatst, zij drukt u na dezen immermeer de vurige kussen op uwe wangen. Zij zal haren lieven zoon niet meer ter schole leiden, hare zuigeling niet meer voeden met het moederlijk voedsel! en gij echtgenoot, kermt zij, ach, zie niet zoo dreigend in deze bange ure, wij zien ons weder, dáár, waar wij niet meer aldus gescheiden zullen worden, zorg voor onze kleinen, voor de telgen van onzen gelukkigen echt, omhels mij zoo als ik hen omhels.—God! God! ik moet van u en hen scheiden ……

Hier zonk de ongelukkige bewusteloos ineen, door smartgevoel overstelpt. In dezen toestand wordt zij op den brandstapel geplaatst, aan den paal gebonden, men brengt het vuur met de drooge twijgen in aanraking, en weldra kronkelen zich de woeste vlammen, om de in onmagt zijnde vrouw! Het vuur wekt echter spoedig de ongelukkige uit hare bezwijming, en wanhopend wringt zij zich op den brandstapel, door ligchaamspijn en boezemwee overstelpt—toch zoekt zij nog naar de plaats vanwaar zij hoort kermen, gade dierbare gade, vaarwel tot wederzien bij God in den hemel! vanwaar zij hoort smeken, moeder, lieve moeder, o kom bij mij!

O deze smartvolle ontboezemingen wat verschilden zij van de uitroepingen der volksmenigte. Voort, voort met de heks, want zij heeft met bezemstokken door de lucht gereden, wij hebben haar in de gedaante eener kat gezien, zij heeft onweders en ziekten verwekt, en de kinderen betooverd, zóó zóó, verbrand haar, verbrand haar!

[302]

Weldra waren de laatste levensvonken van de ongelukkige echtgenoot en moeder uitgebluscht, en …. het bijgeloof had een offer meer geëischt en genomen!!

Zulke treurige executien, hadden in de tijden waarvan wij schrijven menigmaal plaats, op honderde manieren gevarieerd, zonder onderscheid van kunne of ouderdom. Geen wonder ook, wij hebben het reeds aangetoond, de proeven aangewend tot bevrijding eener aangeklaagde »heks,” zij gelukten bijna nooit in het voordeel der laatsten.

Maar eindelijk daagde er toch lichte aan den horizont: er werd eene proef ontdekt, die altijd de vrijspraak voor de beschuldigden van tooverij moest ten gevolge hebben, eene proef, die ook geen pijn veroorzaakte, eene proef even onschuldig als zeker, de heksen moesten zich namelijk laten wegen op de stadswaag te Oudewater.

Waarom vraagt ons welligt iemand moesten de heksen gewogen worden, waarom moesten zij te Oudewater gewogen worden en wie is de uitvinder, de bedenker van deze proef, die zooveel invloed op het bestrijden van het bijgeloof ten gevolge moet hebben gehad? Wij zullen een en ander zoo beknopt en duidelijk mogelijk ter neder schrijven.

De heksen, die in het volksbijgeloof door de lucht konden rijden, hadden volgens gevoelen van hare beschuldigers en vervolgers geene ligchaamszwaarte, somtijds meende men zelfs, »dat zij nog minder dan niets wogen.” Werden zij dus ter schale geleid, en bevond men, dat zij zoo zwaar wogen, dat het met de natuurlijke proportie haars ligchaams overeen kwam, en dat kon nimmer missen, dan werd aan dezulken te Oudewater een certificaat gegeven, dat haar bij de minste beschuldiging van tooverij vrijwaarde, tegen alle mogelijke vervolging. [303]

Waarom zij nu te Oudewater moesten gewogen worden en wie de bedenker dezer weegproef was, hiervan kunnen wij het volgende berigten:

Van oudsher had de waag te Oudewater een bijzonder goeden naam om hare juistheid in het wegen; maar bovenal ook om het juiste en eerlijke gewigt in deze waag aanwezig zijnde en gebruikt wordende. Immers, ten bewijze strekke hiervoor, de ordonnantie van keizer Karel de V, waarbij hij ten jare 1547 aan die van Gouda gelastte, hun gewigt met dat van Oudewater te laten »ijken” zouden wij in onze dagen zeggen.152 Hieruit blijkt dus, dat die vorst voor deze waag reeds eenige voorliefde had, en men houdt dan ook algemeen den keizer, voor den bedenker van deze weegkuur, ofschoon het echter niet met zekerheid te bepalen is, ten minste onder de oude geschriften ter gemeente secretarie berustende, vinde ik dienaangaande geen licht verspreid. Het is echter bijna zeker, dat Karel de V wel de bedoelde persoon zal zijn, die dat gebruik ingevoerd heeft, en het ontbreekt dan ook niet aan schrijvers, die dat zonder eenige bedenking aannemen.

Laat ons nu overgaan, meerdere bijzonderheden omtrent de aloude weegkuur te Oudewater zooveel mogelijk uit oude stukken aan te voeren.

Wij hebben hiervoren reeds gemeld, dat er in het tijdvak dezer heksenbeschuldigingen, door den pater jesuit Spee, een werkje ter bestrijding van het bijgeloof geschreven was, ten titel voerende: Waerborg om geen quaat halsrecht te doen, en dat dit boekje in onze taal werd overgebragt door N. B. A., zijnde N. Borremans, eertijds Remonstrantsch predikant te Oudewater.

In de voorrede van deze vertaling, vermeldt de heer [304]Borremans eenige gissingen, omtrent den oorsprong van dit weegregt alhier, en deelt daarin tevens de volgende bijzonderheden mede, door een der burgemeesteren van Oudewater dier eeuw, aan Borremans zelf geschreven, die zijn verzoek aan dezen magistraats-persoon omtrent eenige bijzonderheden van de waag en de gewogen wordende, in zekere vragen had doen geworden.

Na vermeld te hebben, dat er vele zoogenaamde heksen van de stiften Keulen, Munster en Padeborn sedert keizer Karels tijd, reeds gewogen waren en nog werden, vinden wij daarop t. a. p. aangeteekend:

»Dat daar noit ymand uit een van die plaatsen gekomen was, of zy hebben alle eenstemmig verklaart, dat zy in hun land t’ onregten van Tovery beschuldigt wierden: en zoo zy geen bewys bekomen konden, van dat ze in de Stads Waege t’ Oudewater gewogen waren, en hun gewigte met de gelegentheid hunnes Lichaems overeen quam, dat zy gevaer liepen van in hun Land om lyf en goed te raaken: ’T zeggen van die luyden was doorgaans, dat die in hun Land voor Tovenaers gehouden wierden, welken minder woegen. De overleden Secretaris de Hoy hadde hem verhaalt, dat in zynen tyd zeker persoon, uit de bovendeelen in ’t Land daar hy woonde, door eenen, daar hy mede in geschil geraakt was, in ’t geruchte was gebragt, van een Tovenaar te zyn, en dat hy geraden wiert, om zich van de gezeyde laster te suyveren, naer Oudewater in Holland te reysen, en hem aldaar in de Stads Schale te laeten wegen, en dat hy daar gekomen, het zy door bottigheyd, het zy door vreeze, of door quade onderrigtinge, wederom gekeert was na zyn Landt, zonder gewoogen te zyn, maar dat hy in zyn Vaderland komende, en niet konnende toonen, dat hy gewogen was (zulx vermoedelyk voor bewys van schuldigheid [305]genomen zynde, als of hy te licht bevonden waare) zoo is ’t gerugt voort geslagen tot den Regter van de plaats, die gezogt had deze Persoon in hegtenis te nemen, maar hy gewaerschouwt was ’t ontvlugt. Daer na in ’t Land, daar hy gevlucht was, geraakt zynde by een persoon, die te vooren hier ook met eenen anderen in zodanige gelegentheid geweest was, heeft den selven bevoolen met hem herwaarts aan te reysen, gelyk hy ook t’ Oudewater gekomen, en in de Stads wage, op die reyze en wyze als verhaelt is, gewogen zynde, weder was na huys gekeert, en in zyn Vaderland, daar hy van daan gevlugt was, het bescheyt van aldaer gewogen te zyn vertoont hebbende, was hy weder in zyn geheel en in de volle bezittinge zyner goederen, die by den Regter al waren aengeslagen, hersteld geworden.

»Op de 2de Vrage seit de Burgemeester, dat geen seker gewichte gestelt is, wat iemand wegen moet, maar dat het daarop aan kwam, dat het gewicht met de natuurlyke geschapentheid des lichaams overeenkomt.

»Op de 3de Vrage, van waar dit zyn oorsprong heeft, seyt hy, dat hem zulks onbekent zy, maer dat egter blykt, dat hunne Stads wage in die buiten landen zulken aanzien hadde, also ’t verscheide malen gebeurt was, dat die geenen, welken verzochten gewogen te worden, met bysondere Voorschryvens hunner Stad of plaats gekomen zyn.

»Echter word daarby gezegt, dat Keyzer Karel zulk Voorregt aan de Stad Oudewater, uit oorzaak van hunne beproefde Oprechtigheid in desen, en van seker bedrog, in een nabuurig dorp ontdekt, geschonken heeft, immers dat zulks het algemeen zeggen is.”

Teregt merkt Ds. Kits van Heyningen, dan ook dien [306]ten gevolge op:153 »Men ziet uit bovenstaand berigt, dat de waag te Oudewater niet alleen veel bekendheid had, en voor officieel getuigenis diende, maar, dat ook de proef zeer onschuldig was. Had men een bepaald gewigt gesteld, dat iemand op zekeren leeftijd wegen moest, terwijl een ligter zijn, dan zoodanig gesteld gewigt voor bewijs van schuld gold, de proef ware wel niet pijnlijk, maar toch gevaarlijk geweest. Nu daarentegen, was ’t genoeg, wanneer het gewigt, met de gewone gesteldheid des ligchaams in overeenstemming was. Men grondde die bepaling zeker op het volksgeloof, dat onder andere meeningen ook deze koesterde, dat een heks of toovenaar geen gewigt had.”

»Intusschen was het voorregt aan de waag gegeven, den waagmeester zelven niet geheel onverschillig. Wie gewogen werd, betaalde natuurlijk het waaggeld en schoon de som zoo groot niet was, bij de meerdere waarde, die het geld in dien tijd had, was zij toch een emolument geweest, dat bij zijn post gerekend werd, indien zij niet, omdat een ieder er iets van hebben moest,—en dat is sinds dien tijd nog weinig veranderd,—zoo versplinterd was geworden. Men leze de volgende authentieke bepaling van:

»Leges te betalen bij die geene, die in der Stede Waach, uit beschuldiging van Tovery gewoogen worden.”

[307]

Wat er de laatste bij deed, wier vermelding op de rekening eenige bevreemding wekken kan, zal worden opgehelderd uit de volgende extracten uyt de Registers van de Judiceele en Dagelyksche Acten der Stede Oudewater.

Alvorens echter daartoe over te gaan, zij het ons vergund mede te deelen de

Naast de stadswaag, of meer juist, door de Gasthuissteeg gescheiden, bevindt zich het geboortehuis van Jacobus Arminius. Het is een fraai huis, de voorgevel is naar de Ionische orde gebouwd, met vele versieringen voorzien, en is getooid met het symbool der fortuin, waarin sommige menschen verkeerdelijk het standbeeld van den eersten remonstrant meenen te zien. Niettemin gelooven wij, dat het opschrift van een marmeren steen, eertijds onder het beeld der fortuin aanwezig, wel eenige betrekking op onzen lateren Leidschen hoogleeraar mag gehad hebben; [315]deze steen met dit opschrift, zijn echter uit den gevel verwijderd, en welligt verloren geraakt, daar men ons verhaalde, dat niemand het opschrift van dien steen kon ontraadselen. Wij moeten echter opmerken, dat het huis niet meer in dien toestand is, als toen Arminius daarin werd geboren, daar wij het jaartal 1601 in den voorgevel vinden, en zijne geboorte reeds in 1560 plaats had. Stellig echter is het huis weder op dezelfde plaats herbouwd, zoodat wij nog met gerustheid mogen zeggen: zie dat is het huis, daar is de plek, daar de groote Arminius het eerste licht heeft aanschouwd.

Voor eenige jaren (in 1854,) werden in het voorhuis, eenige veranderingen aangebragt, waarbij tevens het volgende vers verwijderd werd, dat men tot dusver het huis binnentredende met fraai geschilderde gothische letters, daarin had opgemerkt:

Ps. 34.

Over Arminius zelve zal te gelegener tijd worden geschreven—alleenlijk vermelden wij nog, dat in het huis zijner geboorte, nu eene grutterij wordt uitgeoefend.

Het Stadhuis bevindt zich op het fraaiste gedeelte van Oudewater, het is gelegen aan het begin der Kapelstraat en maakt met zijne bevallige voorpui front naar het aangrenzende plein der Vischmarkt.—Lief toch vertoont zich het Stadhuis van buiten aan ieder, die eenigen bouwkundigen [316]smaak bezit, immers, de voorgevel die naar de Ionische orde gebouwd, en versierd is met het beeld, dat de geregtigheid voorstelt, de voorgevel getooid met de wapenschilden der steden Delft, Oudewater en Alkmaar naast elkander, die weder beheerscht worden door den leeuw, die op het hoogste gedeelte des voorgevels is aangebragt, en weder het wapenschild van Oudewater tusschen zijn gespierde pooten houdt, dit alles maakt met de welaangebragte kleuren, die een en ander bedekken, een aangenaam effect, dat nog verhoogd wordt, door de sierlijke voorpui, die uit vitruvius gebouwd, en daarenboven getooid is met vier zittende leeuwen, met wapenschilden boven de hoofdstukken der pijlaren aangebragt, en het wapen van Holland in het midden vertoont.

Dit gebouw dagteekent van het jaar 1588, zoo als wij insgelijks nog in den voorgevel uit eenige ijzeren ankers die dit jaartal vormen, kunnen opmaken, het werd echter in genoemd jaar slechts vernieuwd, op de oude grondslagen, boogen en muren, en met een leijen dak gedekt. Uit dit dak rijst een fraai torentje, dat met eene daar inhangende klok voorzien is, die ten tijde des Heeren van Kinschot160, onderanderen diende, ter bekendmaking der regtdagen, en der gewoonlijke vergaderingen, alsmede het sluiten en openen der poorten—zooals het tegenwoordig onder meer, voornamelijk gebezigd wordt, tot bijeenroeping van den volke, indien er iets van de puije des raadhuizen van lands- of stadswege wordt verkondigd.

Het Stadhuis is gebouwd op 4 boogen of verwulfsels: een dezer, aan de voorzijde aanwezig, dient de nachtwacht, tot punt van bijeenkomst en schuilplaats bij ongunstig weder, terwijl het tevens na afbraak der Romein of Gevangentoren tot tijdelijke bewaarplaats voor misdadigers [317]is ingerigt, de overige drie »holen” zooals men ze noemt, worden van stadswege tot bergplaats verhuurd.

Bezien wij nu vlugtig het stadhuis ook nog van binnen.

De trappen die wij tot dat einde moeten beklimmen, waren zoo als Kinschot getuigt, van blaauwe Naamsche steen, en gemaakt door Duiliaan Vlamingh, eertijds Mr. Steenhouwer te Delft, doch indien het uwe belangstelling waardig is, zoo vermelden wij u, dat men in het jaar 1816 daarvoor andere heeft gelegd. Treden wij echter binnen—Al dadelijk bevindt men zich op eene ruime voorzaal, aan wier einde eertijds de vierschaar was. Op deze voorzaal werd sedert A^o. 1798 de ringvergadering gehouden, waarvan Oudewater toen de hoofdplaats was, waardoor ook alstoen de vierschaar vernietigd werd161.

Regts aan den ingang dezer voorzaal bevindt zich de bodeskamer in 1857 daargesteld, terwijl aan het achtergedeelte, dáár ongeveer, waar vroeger de vierschaar was, eenige wapenen,—overblijfselen van den moord in 1575—tot eene trofée geschikt, deze voorzaal versieren162.

Ter regterzijde verschaft eene deur toegang tot de Secretarie die aldaar ten jare 1859 getimmerd is, deze doorgaande, komt men van ouds in de weeskamer, die tot in dit jaar nog de Secretarie was, doch in laatstgenoemd jaar tot burgemeesterskamer werd ingerigt; ter linkerzijde, zien wij in dit laatste apartement eene deur in den muur aangebragt; wij nemen de vrijheid deze te [318]openen, en geleiden u de raadkamer binnen, waarin eertijds ook het geregt zijne vergadering hield. Reeds in 1834 en 1835 werd deze raadkamer veel verbeterd en verfraaid, en ook nog in 1859 is veel tot versiering en tot gerief hierin aangebragt, zoodat een en ander zich nu in zeer netten toestand bevindt. Aan den wand, ontwaart men de portretten van de beroemde mannen Jacobus Arminius, in der tijd hoogleeraar in de Godgeleerdheid te Leiden, en Mr. A. Van Stipriaan Luiscius, eertijds Med. Doct. et Chem. Lect. te Delft, beide te Oudewater geboren.

Wat wij echter op deze raadzaal nog meer opmerken, is het groote beroemde schilderij van den Utrechtschen schilder D. Stoop, voorstellende den moord der Spanjaarden in 1575 te Oudewater gepleegd, zoo als nog daarenboven uit het volgende originele opschrift blijkt.

Oudewater onder Philip II, Koning van Hisp. door beleit van Hierges belegert 19 Julij, is nae dapperlyk beschieten, ende grouwlyk gevegt stormenderhand ingenomen; Soldaten, Burgers, Vrouwen en Kinderen wreedlyk vermoord ende de Stad verbrand, op den 7 Augusti 1575.

Behoeven wij het wel te zeggen, dat waar een Stoop zoodanig tafereel vervaardigd heeft, het niet mankeert aan fiks coloriet, stoute figuren, en bevallig uitgevoerde groepen, dat iedere groep eene fraaije ordonnantie op zich zelve is, zonder dat de bekwame schilder door deze détails het geheel, hierdoor uit het oog heeft verloren? Behoeven wij aan te stippen, dat het stadsgezigt uit dien tijd met veel historische trouw is vervaardigd?163 [319]

Teregt stroomen er dan ook nog ieder jaar op den gedenkdag des moords, honderden menschen naar het Raadhuis, om dit schilderij te bewonderen, en zich te verplaatsen naar de tijden van den bloedigen oorlog met Spanje.

Wij verzoeken den lezer het gebouw met ons te verlaten, daar de gijzeling, die zich nog boven deze apartementen bevindt, weinig aanlokkends ter bezigtiging kan aanbieden, en hiermede sluiten wij dan ook de beschrijving onzer reeks publieke en merkwaardige gebouwen van Oudewater. Wij hebben de gebouwen ondervraagd en zij hebben tot ons ten deele door de historie-bladen en oude bescheiden gesproken. Wij hebben gezien, dat het waarheid was, toen wij in ons motto den heer Rose nazeiden: »De monumenten zijn de gedenksteenen van het verledene, omdat zij de getuigen, somtijds zelfs de voorwerpen waren van vroegere handelingen. De monumenten verschaffen ons eene geschiedenis op eene andere wijze, namelijk in vormen, die een geheele reeks van waarheden en denkbeelden in zich sluiten en bij ons opwekken. Zij verhalen ons juist niet al het gebeurde, maar zij leeren ons kennen, hoe het voorgeslacht leefde, dacht en gevoelde, en dat heeft voor het meest even zoo veel waarde, als de vermelding van een reeks gebeurtenissen.” De waarheid van dit motto, zal nog nader uit het volgende hoofdstuk blijken. [320]